نوع مقاله : گردآوری و مروری
نویسندگان
1 دانشیار گروه اقتصاد دانشکده اقتصاد و علوم انسانی
2 کارشناس ارشد مهندسی صنایع- سیستمهای اقتصادی و اجتماعی دانشگاه بوعلی سینا
چکیده
کلیدواژهها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
The purpose of this paper is to investigate the relationship between some important factors and productivity growth of industrial sector in Iran. Given the increasing importance of productivity growth in the short term and long term countries’ economic growth, using data from the period of 1389-1373 this study is attempting to analyze the impacts of variables research and development costs, training costs, employees skill and employees wage and salary on the productivity growth of the industrial sectors which is categorized according to industry codes of double-digit ISIC. The results indicate that R&D and training costs and skill have significant positive effect on productivity growth while wage and salary has negative impact on total productivity growth. in second part, this article has showed that R&D costs have different effects on different industries productivity, as have positive impact on some industries’, negative impact on just one industry’s and meaningless on others’ productivity growth.
کلیدواژهها [English]
مقدمه:
رشد اقتصادی هر کشور میتواند تحت تاثیر دو عامل حاصل گردد: یکی انباشت عوامل تولید شامل سرمایه فیزیکی و نیروی انسانی و دیگری افزایش سطح کارایی و بهرهوری عوامل تولید. بهرهوری هم در کوتاهمدت و هم در بلندمدت تقریباً بر تمام موضوعات اقتصادی چه خرد و چه کلان تاثیر مثبت میگذارد و در نهایت رشد و شکوفایی و پویایی اقتصاد کشور را موجب میشود. بر اساس نظریههای رشد اقتصادی درونزا بهرهوری کل عوامل، تابع انباشت سرمایۀ تحقیق و توسعه داخلی است زیرا فعالیتهای تحقیق و توسعه داخلی موجب تولید کالاها و خدمات قابل تجارت و استفاده مؤثرتر از منابع موجود و جذب فناوری پیشرفته خارجی میشود. این عامل نه تنها منجر به خلق فناوری برای ساخت کالاهای جدید میگردد، بلکه راههای جدیدی برای به کارگیری مؤلفههای تولید و یا مواد اولیۀ نوظهور نیز ایجاد میکند. در ایران نیز جایگاه بهرهوری در برنامههای توسعه کشور و سند چشم انداز لحاظ گردیده بطوریکه در برنامه چهارم توسعه (1388-1384) الزام گردید سهم بهرهوری بخشهای مختلف اقتصادی از رشد پیشبینی شده 8 درصدی به 2.5 درصد برسد. همچنین در برنامه پنجم توسعه (1393-1389) در راستای ارتقاء سهم بهرهوری در رشد اقتصادی به یک سوم در پایان الزام گردید سازمان ملی بهرهوری ایران به صورت مؤسسه دولتی وابسته به معاونت با استفاده از امکانات موجود ایجاد شود تا برنامه جامع بهرهوری کشور تدوین نموده و به تصویب برساند. در بین بخشهای مختلف اقتصادی، بخش صنعت بعنوان موتور محرک توسعه اقتصادی کشور از جایگاه ویژهای برخوردار است، ضمن اینکه در سطح خرد نیز بهرهوری یک بنگاه اقتصادی، محور اصلی رقابت برای آن بشمار میرود. لذا شناسایی عوامل موثر و تعیین میزان تاثیر آنها بر رشد بهرهوری کل بخشها بخصوص بخش صنعت که تاثیرگذارترین بخش در رشد اقتصادی کشور بشمار میآید، جهت اتخاذ سیاستهای راهبردی امری ضروری به نظر میرسد.
این مطالعه علاوه بر بررسی تاثیر مستقیم هزینههای تحقیقات صرف شده در درون کارگاههای صنعتی، سایر عوامل درون کارگاهی که از جانب مدیریت تعیین میگردند، همچون سهم تعداد شاغلین ماهر، سهم شاغلین با مزد و حقوق، هزینههای آموزش صورت گرفته حین کار را نیز همزمان با اثر هزینههای تحقیق و توسعه بررسی میکند. در همین راستا به برآورد مدل دادههای ترکیبی برای 23 صنعت[1] (طبق کدهای دورقمی ISIC) برای دوره زمانی 1389-1373 پرداخته و بعد از تعیین اثرات فردی، مشخص میکند که کدام صنعت تاثیر بیشتری از افزایش یا کاهش هرکدام از متغیرهای برونزا بویژه هزینههای صرف شده در راستای فعالیتهای تحقیق و توسعه خواهد پذیرفت. در ادامه مبانی نظری مرتبط با موضوع بررسی میگردد و سپس در بخش دوم مروری بر مطالعات پیشین پیرامون مبحث بهرهوری و عوامل موثر بر آن ارائه میشود. در بخش سوم نحوه تصریح مدلهای بهرهوری و تاثیر و نیز نتابج حاصل از برآورد هر کدام از مدلها بیان میگردد. در بخش چهارم نیز نتیجهگیری و پیشنهادات ارائه خواهد شد.
1- مبانی نظری
مدل های رشد اقتصادی به دو دسته رشد برونزا و درونزا تقسیم می شوند. الف) مدل های رشد برونزا پیشرفت تکنولوژی را بهعنوان عامل برونزا و انباشت سرمایه را بهعنوان عامل درونزای رشد تولید در نظر میگیرد. در مدلهای رشد نئوکلاسیک مانند مدل سولو، رشد اقتصادی از طریق انباشت عوامل تولید بدلیل بازده نزولی، پایدار نخواهد بود و وجود عامل بهرهوری لزوم رسیدن به رشد بلندمدت است. در این الگوها بطور کلی رشد اقتصادی به انباشت سرمایه فیزیکی و پیشرفت فنی برونزا نسبت داده میشود که در آن نرخ جمعیت پایینتر و سطح فناوری بالاتر، نرخ رشد کوتاهمدت را افزایش میدهد. لذا برای رسیدن به رشد بلندمدت، پیشرفت فنی را باید بصورت برونزا وارد مدل کرد.
ب) در دهه 1990 اقتصاددانانی چون رومر[2] (1990)، گروسمن و هلپمن[3](1991)، آقیون و هوویت[4](1992)، الگوهای رشدی طراحی نمودند که در شرایط ثابت بودن سرمایه فیزیکی و نیروی کار میتوانند نشاندهنده رشد اقتصادی باشند. ویژگی اصلی این الگوها که به مدلهای رشد درونزا شهرت یافتند، حذف بازدهیهای نزولی نسبت به مقیاس بود. در این الگوها نقش فناوری توسط ویژگیهای مختلفی همچون ویژگیهای شخصیتی، آگاهی انباشته، مخارج تحقیق و توسعه و منابع پایانناپذیر و پایانپذیر تعیین شده است. رشد درونزا با تأکید بر این نکته که رشد اقتصادی، پیامد سیستم اقتصادی است؛ نه نتیجه نیروهای وارده از خارج، خود را از رشد نئوکلاسیکی متمایز میسازد. آنها فعالیتهای مبتنی بر نوآوری با جهتگیری تجارت در واکنش به محرکههای اقتصادی را بهعنوان موتور اصلی پیشرفت تکنولوژی و رشد اقتصادی در نظر میگیرند. این مدلها به دو دسته مدلهای رشد مبتنی بر تحقیق و توسعه و مدلهای رشد درونزای مبتنی بر سرمایه تقسیم میشوند:
۱- مدلهای مبتنی بر تحقیق و توسعه، در سطح ثابت سرمایه و کار، پیشرفت فناوری را یکی از دلایل افزایش تولید مطرح میکند. بنابراین رشد بهرهوری به جای اینکه ثابت فرض شود در داخل مدل تعیین میشود که یکی از عوامل تعیینکننده آن سرمایهگذاری در بخش تحقیق و توسعه است. تحقیق و توسعه از دو راه می تواند موجب رشد اقتصادی گردد. اول اینکه نوآوری و معرفی محصولات جدید نقش بیشتر و بهتری در تولید نسبت به کالاهای سرمایه ای موجود دارد. دوم اینکه فعالیت های تحقیق و توسعه باعث ایجاد اثرات جانبی در موجودی علم و دانش شده که به نوبه خود باعث کاهش هزینه های تحقیق و توسعه می شود. بطور کلی در این الگوها فرض میشود نیروی کار، سرمایه و فناوری برای بهبود فناوری با هم ترکیب میشوند و با تخصیص منابع بیشتر به تحقیق و توسعه منجر به افزایش نوآوری و متعاقباً بهرهوری میشود. عامل هزینه تحقیق و توسعه و پیشرفت تکنولوژی باعث کاهش هزینهها، افزایش بهرهوری و رشد صادرات میشود.
ویژگی اصلی مدلهای مبتنی بر سرمایه، وجود بازدهی غیر نزولی برای سرمایه است. در این مدل تابع تولید ۲- بصورت y=f(k) است که در آن y نشاندهنده میزان تولید و k حجم سرمایه است. از نظر نلسون و فلپس[5] (1966) رشد اقتصادی از موجودی سرمایه انسانی نشأت میگیرد که توانایی کشورها را در نوآوری و توسعه تحت تاثیر قرار میدهد. بطور کلی نیروی انسانی در گسترش و تعمیق فعالیتهای بهرهور کارگاهها، استفاده بهینه و کاراتر از سرمایه فیزیکی و نیز پیشبرد فعالیتهای تحقیق و توسعه نقش بسزایی دارد. البته تمام موارد فوق به ویژگیهای نیروی انسانی از جمله تحصیلات، مهارت، تجربه و عوامل بسیار دیگری بستگی دارد که باعث میشود چگونگی نقش و تاثیر آن در مقاطع مختلف متفاوت باشد. بر اساس نظریه سرمایۀ انسانی، همچنانکه سرمایه فیزیکی بر قابلیت تولید اقتصادی انسانها میافزاید، به همان ترتیب سرمایۀ انسانی حاصل از آموزش، قابلیت تولید افراد را ارتقاء میدهد. آموزش نیروی کار میتواند آن را اصلاح نموده و برای تطابق با فرآیندها و تکنیکهای جدید آماده کند و به بهرهوری اجازه رشد سریع دهد. شالوده افزایش بهرهوری در سازمانها مستلزم تاکید بر نیروی انسانی از نظر کیفی و ممانعت از نابهنگام شدن افراد در حرفهشان میباشد. همچنین هرچه تعداد شاغلین با تحصیلات عالی در صنایع بیشتر بوده و البته در جایگاه مناسب کاری خود قرار گیرند، میتوانند از سرمایه فیزیکی بصورت بهینهتر استفاده نمایند و از این طریق بهرهوری را افزایش دهند. همچنین سطح بالای تحصیلات امکان فعالیت کاراتر در بخشهای تحقیقوتوسعه که خود از منابع مهم رشد بهرهوری میباشد را فراهم میآورد. بدین ترتیب نیروی انسانی تحصیل کرده و ماهر میتواند در گسترش و تعمیق فعالیتهای R&D داخلی و جذب سریعتر R&D خارجی موثر واقع شود. عامل دیگر موثر بر رشد بهرهوری که در این مطالعه مورد بررسی قرار میگیرد عامل مهارت است.مهارت مؤلفه ایست که در گذر سالها بدست میآید و جدا از میزان تحصیلات افراد به میزان توانایی آنها در انجام کارها بستگی دارد. با توجه به تعریف بهرهوری به صورت "انجام درست کارهای درست" به اهمیت تجربه و مهارت در ارتقاء مقوله بهرهوری پی میبریم. از طرفی همانطور که در بخش تحصیلات نیز ذکر شد، مهارت به استفاده صحیح از سرمایه فیزیکی و نیز ایجاد، گسترش و جذب R&D داخلی و خارجی کمک مینماید. در بین مولفه های مربوط به نیروی انسانی، میتوان به تاثیر شاغلین با مزد و حقوق بر بهرهوری اشاره کرد. شاغلان با مزد و حقوق شاغلانی هستند که در مقابل کاری که برای کارگاه انجام می دهند، مزد و حقوق معینی دریافت میدارند و شاغلان بدون مزد و حقوق شامل مالکان و شرکای فعال و کارکنان فامیلی بدون مزد شامل افرادی هستند که خود کارگاه را اداره میکنند و یا در اداره آن شریک هستند و در ازای کار خود مزد و حقوق منظم و مستمری دریافت نمیکنند. بدین ترتیب میتوان سنجید که آیا بهرهوری در ازای افزایش کارکنان خارجی و با مزد و حقوق افزایش مییابد.
2- پیشینه تحقیق
از جمله مطالعات خارجی انجام شده در زمینه موضوع مطالعه میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
برانستتر و رانگ[6] (2006) تاثیر قدرت تکنولوژی خارجی و هزینههای R&D را بر بهرهوری کل عوامل تولید صنایع تولیدی تایوان در سطح مابین صنایع و درون صنایعی مورد بررسی قرار دادند. ایشان نشان دادند که در هر دو حالت تاثیر تکنولوژی خارجی بر بهرهوری مثبت و معنادار است. تابع تولید مورد استفاده در این مطالعه جهت بررسی اثرات سرمایه گذاری تحقیق و توسعه بر بهرهوری کل با استفاده از روش باقیمانده سولو مدلسازی شده و شامل متغیرهای سرمایه فیزیکی، سرمایه انسانی، سرمایه تحقیقاتی، متغیر روند و ارزش افزوده صنعت الکترونیک این کشور میباشد. در نهایت با تخمین مدل اثرات ثابت و تصادفی دادههای ترکیبی، نشان دادند که در روش مهندسی معکوس، تکنولوژی وارداتی و جذب فناوری خارجی از کشورهای آمریکا و ژاپن، روی رشد ارزش افزوده بخش الکترونیک تایوان تاثیرات عمدهای گذاشته است
آنون هایگن[7] (2007) از یک سو ارتباط بلندمدت بین هزینههای R&D داخلی و بهرهوری کل عوامل تولید را بررسی کرد و از سوی دیگر به ارزیابی اهمیت انباشت R&D داخلی و خارجی و تاثیر آن بر بهرهوری پرداخت. نتایج تحقیق وی نشان داد که رابطه مثبت و معناداری بین هزینههای R&D داخلی و بهرهوری در بلندمدت وجود دارد اما هزینههای R&D خارجی سهم معناداری در ارتقاء بهرهوری انگلستان ندارد.
اورتگا و مارین[8] (2008) به بررسی رابطه بین بهرهوری و هزینههای R&D با استفاده از چندین شاخص تحقیق و توسعه در سطح کشوری پرداختند. ایشان نشان دادند که هزینه R&D نسبت به بهرهوری به شدت برونزا است و رابطه این دو کاملاً یکطرفه است. همچنین تاثیر عواملی همچون درجه باز بودن اقتصادی، میزان تجارت، توسعه بازارهای مالی، سرمایهگذاری مستقیم خارجی، متغیرهای سازمانی و سرریزهای بینالمللی R&D را با تاثیر مستقیم هزینههای R&D مقایسه نمودند و به این نتیجه رسیدند که هزینههای تحقیق و توسعه یک فاکتور مهم در ارتقاء بهرهوری است. در بخش دیگری از بررسیها نشان دادند که نرخ بازگشت سرمایه تحقیق و توسعه به ترتیب در کشورهای با درآمد کمتر، متوسط و درآمد بالا، بیشتر است. بدین ترتیب یکی از چالشهای مهم برای سیاستگذاران بخصوص برای کشورهای توسعه یافته یافتن ترکیبی از انواع فعالیتهای تحقیق و توسعه ایست که بتواند تاثیر آن را بر بهرهوری کل حداکثر نماید.
ماسترومارکو و زاگو[9] (2010) به بررسی عوامل تعیین کننده رشد بهرهوری کل عوامل تولید در شرکتهای تولیدی ایتالیا پرداختند. ایشان با استفاده از تکنیکهای تصادفی کرانهای (مرزی) سه رویکرد را برای بررسی تاثیر عوامل خارجی و محرکهای رشد ارائه دادند و به این نتیجه رسیدند که سرمایهگذاری و سرریزهای تکنولوژی، سرمایه انسانی و ناکارآمدی شبکه بانکی داخلی تاثیر چشمگیر روی رشد بهرهوری کل خواهد داشت.
داگاراوا[10] (2011) تاثیر تحصیلات عالی را روی بهرهوری نیروی کار و میزان حقوق افراد در ایالت کادونا بررسی نمود. نتایج حاصل از تحقیق وی حاکی از تاثیر قابل توجه مثبت روی بهرهوری نیروی کار و اما تاثیر جزئی مثبت روی حقوق افراد بود. دگاوارا در نهایت پیشنهاد داد در راستای افزایش بهرهوری و میزان حقوق افراد، دولتها باید سیاستهای تشویقی بیشتری جهت ترغیب کارگران به کسب تحصیلات عالی، اعمال نمایند.
کاستلانی و پیری[11] (2013) اثر سرریزهای تحقیق و توسعه را بر رشد بهرهوری مناطق اروپایی بررسی کردند. افزایش سرریز تکنولوژی در بین کشورها، نگرانی کشورهای پیشرفته را از کاهش دانش و رقابت در این کشورها افزایش میدهد. از طرفی اهمیت رشد اقتصادی ملزم میکند که این روند از طریق انتقال تکنولوژی و رشد بیشتر آن در داخل کشورهای منطقه اروپایی ادامه یابد. طبق نتایج بدست آمده از این مطالعه، مناطق دریافت کننده سرریزهای تکنولوژی، رشد بهرهوری بیشتری داشتند اما این تاثیر مثبت با افزایش تعداد پروژههای انجام شده در خارج از منطقه، کمتر میشد. ارتباط مثبت و چشمگیر بین گسترش سرریزهای تحقیق و توسعه و رشد بهرهوری منطقه داخلی، ثابت میکند که انجام تحقیق و توسعه خارجی رقابت داخلی مناطق اروپایی را در جهت رشد بیشتر بهرهوری افزایش میدهد.
کمپلمن و ریگز[12] (2012) با بررسی شاخص بهرهوری کل عوامل تولید کارگاههای صنعتی با کارکنان بیش از 10 نفر در بلژیک، در دوره 1999-2006 به این نتیجه رسیدند که سطح بالای تحصیلات تاثیر مثبت و قابل توجهی بر بهرهوری شرکت ها داشته و میزان مازاد تحصیلات (هم دربین کارکنان جوان هم مسن) به نفع بهرهوری سازمان است. همچنین سالهای کمبود تحصیل (در کارکنان جوان) باعث کاهش بهره وری سازمان است.
همچنین در میان مطالعات انجام شده داخلی میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
امینی و حجازی (1387) به بررسی عوامل موثر بر بهرهوری کل در اقتصاد ایران با تاکید بر شاغلین دارای تحصیلات عالی، سرمایه R&D دولتی و نسبت تولید بالفعل به بالقوه، بعنوان شاخص بهرهگیری از ظرفیتها پرداختند. نتایج مطالعه آنها نشان میدهد که در بلندمدت سرمایه R&D دولتی و نسبت شاغلین با تحصیلات عالی اثرهای معنادار و مثبتی بر بهرهوری داشتند.
مهرگان و مبارک (1387) به بررسی مولفه های اقتصاد نوین از جمله هزینه های تحقیق و توسعه، اندازه صنعت، مواد اولیه وارداتی از کشورهای پیشرفته و سهم مالکیت خصوصی بر میزان کارایی صنایع مختلف پرداختند. ایشان با استفاده از رویکرد تحلیل پوششی دادهها نشان دادند که میزان کارایی در صنایع مختلف، متفاوت است. همچنین با استفاده از روش داده های ترکیبی نشان دادند مولفههای اقتصادی فوق بر کارایی صنایع مختلف تاثیر مثبت داشته است.
شاهآبادی و رحمانی (1389) به بررسی نقش تحقیقوتوسعه داخلی و خارجی و سرمایه انسانی بر رشد بهرهوری بخش صنعت اقتصاد ایران طی دوره 1385-1338پرداختند. نتایج این تحقیق بیانگر آن است که سرمایه انسانی و انباشت سرمایه R&D خارجی به ترتیب بیشترین اثر مثبت را بر رشد بهرهوری کل عوامل تولید دارند. در حالیکه از لحاظ مبانی نظری انباشت سرمایه تحقیق و توسعه داخلی نیز نقش تعیین کنندهای بر رشد بهرهوری کل عوامل تولید دارد اما بدلیل سرمایهگذاری اندک و ناچیز بودجههای تحقیقاتی داخلی و فقدان تقاضامحور بودن فعالیتهای تحقیقاتی، تاثیرگذاری انباشت تحقیق و توسعه داخلی در مقایسه با انباشت تحقیق و توسعه خارجی، بر رشد بهرهوری کل عوامل تولید بخش صنعت ایران کمرنگتر میباشد.
نظری و مبارک (1391) اثر سرمایهگذاری تحقیق و توسعه را بر بهرهوری صنایع ایران در دوره 1387-1374 بررسی نمودند. در این مطالعه علاوه بر عامل تحقیق و توسعه، متغیرهای دیگری همچون موجودی سرمایه به تولید، درجه باز بودن نرخ موثر ارز، سهم مالکیت خصوصی، نیروی انسانی متخصص، مواد مصرفی خارجی و سودآوری صنایع بعنوان متغیرهای تاثیرگذار بر بهرهوری کل صنایع ایران در نظر گرفته شد. نتایج این مطالعه حاکی از آن است که سرمایه انسانی متخصص، نسبت سرمایه به تولید، سودآوری، سهم مواد مصرفی خارجی، درجه باز بودن اقتصادی، مالکیت خصوصی، نرخ ارز با دو وقفه و هزینههای R&D با سه وقفه بر بهرهوری کل عوامل تولید صنایع مختلف تاثیر دارد.
محمدزاده و همکارانش (1391) با بررسی عوامل موثر بر فعالیتهای تحقیق و توسعه، شدت و کارایی آن نشان دادند که سرمایه انسانی، اندازه بنگاه و نوع مالکیت میتواند فعالیتهای تحقیق و توسعه را که از جمله منابع مهم بهرهوری است، بالا ببرد. نتایج این مطالعه نشان داد که انجام فعالیتهای تحقیق و توسعه در بنگاه دارای رابطه مثبت با اندازه بنگاه و مالکیت غیر دولتی بنگاهها، سرمایه انسانی، سودآوری و تمرکز صنعت دارد ولی شدت و کارایی این فعالیتها تنها به سرمایه انسانی بنگاهها بخصوص از طریق تحصیلات عالی آنان وابسته میباشد.
3- روش تحقیق
3-1- روش تخمین پانل دیتا
مدل پانل دیتا روشی برای تلفیق دادههای مقطعی و سری زمانی است معمولا روشهای سنتی اقتصادسنجی، سریهای زمانی و دادههای مقطعی، ناهمگنیهای مربوط به مقاطع را در نظر نمیگیرند و نتایج تخمین دارای ریسک تورش هستند اما استفاده از دادههای پانل تورش برآورد را از بین میبرد یا کم میکند. در حقیقت اثرات فردی ناهمگن بنگاهها را به حساب میآورد. از طرفی بالا بودن حجم مشاهدات باعث میشود مساله همخطی در اقتصادسنجی تا حدودی رفع گردد. به طور کلی، یک مدل رگرسیونی در قالب دادههای تابلویی به صورت زیر است که در آن دارای میانگین صفر و واریانس ثابت است. اثرات ثابت و نشانگر تفاوتهای فردی مقاطع است و جزء اخلال است:
[1] |
گام اول در برآورد مدلهای پانل دیتا، حصول اطمینان از مانایی متغیرهای مورد استفاده در تخمین هستند. آزمون ریشه واحد، یکی از معمولیترین آزمونهایی است که امروزه برای تشخیص مانایی (سکون) یک فرآیند سری زمانی مورد استفاده قرار میگیرد. یک فرآیند تصادفی را هنگامی مانا مینامیم که میانگین و واریانس آن در طی زمان ثابت بوده و مقدار کواریانس بین دو دوره زمانی تنها به فاصله یا وقفه بین دو دوره بستگی داشته و ارتباطی به زمان وارتباطی به زمان واقعی محاسبه کواریانس نداشته باشد. اساس آزمون ریشه واحد بر این منطق استوار است که اگر یک فرایند، از نوع خود رگرسیونی مرتبه اول باشد، در آن صورت، سری ناماناست. برای بررسی مانایی در داده های پانل از آزمونهای ریشه واحد دادههای تابلویی که توسط کواه[13](1992و1994) و بریتون[14](1994) پایهریزی شد و بوسیله لوین و لین[15](1992و 2003)، لوین، لین و چو[16](2002)و ایم،پسران و شین[17](1997 و 2003) کامل شد، استفاده میکنیم این آزمونها عبارتند از: آزمون لوین، لین و چاو (LLC، آزمون برتونگ[18]، آزمون هادری[19]، آزمون ایم، پسران و شین (IPS)، آزمون فیشر- دیکی فولر تعمیم یافته(ADF)و فیشر – فلپس پرون(PP)(زراء نژاد و انواری، 1384).
در گام بعدی مساله ناهمگنی واحدها بررسی میشود و در نهایت با استفاده از آزمونهای تشخیصی از بین سه مدل تلفیقی(Pooled)، اثرات ثابت(Fixed) یا اثرات تصادفی(Random)، بهترین روش جهت تخمین مدل انتخاب میشود. رایج ترین این آزمونها عبارتند از: آزمون F لیمر [20]برای بررسی ارجحیت استفاده از مدل اثرات ثابت در مقابل مدل تلفیقی(pooled)و آزمون هاسمن جهت بررسی امکان استفاده از اثرات ثابت در مقابل اثرات تصادفی. فرضیات آزمون F لیمر بدین ترتیب میباشد:
[2] |
آماره آزمون فوق بدین صورت خواهد بود:
[3] |
که در آن مجموع مجذورات خطای مدل مقید یا همان مدل تلفیقی است و مجموع مجذورات خطای مدل نامقید است. اگر F محاسبه شده از F جدول با درجه آزادی (N-1) و (NT-N-K) بزرگتر باشد فرضیه صفر رد میشود و بدین ترتیب مدل به روش پانل دیتا (اثرات ثابت یا تصادفی) برآورد میگردد و در غیر این صورت مدل تلفیقی به روش OLS تخمین زده میشود (بالتاجی، 2005). پس از تایید ناهمگنی، جهت انتخاب بین مدلهای اثرات ثابت یا تصادفی از آزمون هاسمن استفاده میشود. این آزمون بصورت زیر است:
[4] |
در رابطه فوق r تعداد پارامترها، W دارای توزیع با درجه آزادی r است که در آن ماتریس کواریانس برای ضرایب مدل اثرات ثابت و ماتریس کواریانس برای ضرایب مدل اثرات تصادفی است. اگر و همبسته باشند، و میتوانند بطور معنی داری متفاوت باشند و این انتظار وجود دارد تا این امر در آزمون منعکس شود. در آزمون هاسمن فرضیه صفر بیانگر انتخاب روش تصادفی و فرضیه مخالف اثرات ثابت است. بنابراین در صورت رد فرضیه صفر روش اثرات ثابت قابل پذیرش است (هشیائو، 2003).
3-2- داده های آماری
دادههای مورد استفاده در تخمین هر دو مدل بهره وری و تاثیر مربوط به 23 صنعت تولیدی به تفکیک کدهای ISIC در دوره 1389-1372 می شود. برای محاسبه مدل بهره وری با استفاده از تابع تولید داده های آماری سری زمانی مربوط به ارزش افزوده، سرمایه فیزیکی وحقوق و دستمزد نیروی کار بر حسب قیمت های ثابت سال ۱۳۷۶ بعنوان شاخص نیروی انسانی به تفکیک صنایع مختلف از سایت مرکز آمار ایران جمع آوری شده است. داده های آماری سری زمانی مربوط به هزینههای تحقیق و توسعه و هزینههای صرف شده جهت آموزش پرسنل(پس از تبدیل به قیمت ثابت ۱۳۷۶) و نیز سهم شاغلین ماهر و سهم شاغلین با حقوق و دستمزد (با استفاده از نسبت گیری تعداد شاغلین هر عامل به کل شاغلین) به تفکیک صنایع مختلف از<طرح های آمارگیری از بنگاه های صنعتی ایران> از سایت مرکز آمار ایران جمع آوری و محاسبه گردید.
3-3- تصریح و تخمین مدل بهرهوری کل عوامل تولید
یکی از روشهای مرسوم سنجش بهرهوری کل عوامل تولید، اندازهگیری نرخ رشد بهرهوری کل از طریق تخمین تابع تولید میباشد. تابع تولید یک مفهوم کاملاً فیزیکى است و بهطور ساده رابطه بین ستاده و نهادههاى تولید را نشان مىدهد. این تابع بیانگر حداکثر محصولى است که از ترکیبات مختلف نهادههاى تولید بهدست مىآید. در این پژوهش، از تابع کاب – داگلاس استفاده میشود که شکل عمومی آن به صورت زیر است:
[5] |
در رابطه بالا، Q ارزش تولید، A پارامتر بهرهوری کل، L و K عوامل نیروی کار و سرمایه و α و β به ترتیب ضریبهای کشش جزئی تولید نسبت به عوامل سرمایه و نیروی کار میباشند. برای برآورد تابع درسطح بخشها و فعالیتهای اقتصادی از متغیر ارزش افزوده به جای ارزش تولید استفاده میشود. استفاده از ارزش افزوده در محاسبات اقتصادی به طور اعم و در محاسبات بهرهوری به طور اخص، از آن سبب مزیت دارد که در رقم ارزش تولیدات، ارزش یک یا چند محصول تکرارپذیر است، در حالیکه در رقم ارزش افزوده امکان وقوع این تکرار متصور نیست، بدین ترتیب ارزش افزوده بخش صنعت را بعنوان تابعی از نیروی کار و سرمایهگذاری فیزیکی در صنعت در نظر میگیریم:
[6] |
تابع تولید کاب-داگلاس به شکل لگاریتمی آن برای دو نهاده کار و سرمایه به صورت زیر است:
[7] |
آنتی لگاریتم جزء ثابت (عرض از مبدا) مدل فوق، بیانگر بهرهوری کل عوامل تولید است:
[8] |
|
[9] |
بدین ترتیب رشد بهرهوری کل عوامل تولید برابر است با باقیمانده رشد ارزش افزوده این بخش پس از کسر قسمتی از رشد ارزش افزودهای که توسط نهادههای نیروی کار و سرمایه فیزیکی بخش صنعت توضیح داده شده است.
جهت تخمین مدل بهرهوری ابتدا باید وجود یا عدم وجود ریشه واحد در متغیرهای مدل را بررسی کرد. این کار کمک میکند نتایج ناشی از تخمینها کاذب نباشد و نتایج قابل اعتمادتری از مدل بدست آید. نتایج آزمون ریشه واحد متغیرهای مورد استفاده در مدل بهرهوری در جدول 1 آمده است. بر طبق این جدول تمامی متغیرها در آزمون لوین لین و در سطح 95٪ مانا هستند.
جدول 1) نتایج آزمون ریشه واحد متغیرهای مدل بهرهوری در سطح 95٪
آزمون متغیر |
لوین لین |
ایم پسران |
ADF -فیشر |
PP- فیشر |
||||
مقدار بحرانی |
درجه همجمعی |
مقدار بحرانی |
درجه همجمعی |
مقدار بحرانی |
درجه همجمعی |
مقدار بحرانی |
درجه همجمعی |
|
LOG(VA) |
2.72912 (0.0032) |
I(0) |
0.00491- (0.4980) |
I(1) |
48.4275 (0.3752) |
I(1) |
59.5327 (0.0869) |
I(1) |
LOG(L) |
2.03188- (0.0211) |
I(0) |
2.63576- (0.9958) |
I(1) |
20.1155 (0.9997) |
I(1) |
18.7485 (0.9999) |
I(1) |
LOG(K) |
3.25407- (0.0006) |
I(0) |
3.24691- (0.0006) |
I(0) |
90.7543 (0.0001) |
I(0) |
90.6336 (0.0001) |
I(0) |
منبع: یافتههای تحقیق
جهت انتخاب روش تخمین از آزمونهای لیمر برای بررسی ناهمگنی واحدها و آزمون هاسمن جهت انتخاب مدل اثرات تصادفی و اثرات ثابت استفاده میکنیم. نتایج این آزمونها در جدول 2 ارائه شده است. نتایج دو آزمون فوق نشان میدهد که برای بررسی مدل بهرهوری باید از روش اثرات ثابت استفاده کنیم.
جدول2) نتایج آزمونهای تشخیص روش برآورد مدل
آزمون آمارهF |
لیمر |
|
هاسمن |
||
مقدار بحرانی |
نتیجه |
|
مقدار بحرانی |
نتیجه |
|
F محاسباتی |
41.89 (0.000) |
اثرات ثابت |
|
10.7364 (0.0047) |
اثرات ثابت |
منبع: یافتههای تحقیق
نتیجه حاصل از برآورد رگرسیون اثرات ثابت در جدول 3 نشان داده شده است. نتایج برآورد نشان میدهد عامل سرمایه فیزیکی و نیروی انسانی تاثیر مثبت و معناداری بر ارزش افزوده داشته و تاثیر سرمایه انسانی بیشتر میباشد. مقدار نشاندهنده قدرت توضیحدهی بالای مدل است و از آنجا که مدل به روش GLS برآورد شده است، نگرانی بایت مشکل واریانس ناهمسانی وجود نخواهد داشت. حال میتوان با استفاده از رابطه 4 و مقادیر تخمین زده شده برای ارزش افزوده و ضرایب متغیرهای برونزا، بهرهوری صنایع مختلف را در هر دوره محاسبه کرد و در مدل تاثیر قرار داد.
جدول 3) نتایج برآورد مدل بهرهوری به روش پانل دیتا
احتمال |
آماره t |
انحراف معیار |
ضریب |
متغیر |
|||
0.000 |
4.499332 |
0.159437 |
0.717360 |
C |
|||
0.0011 |
3.292817 |
0.021677 |
0.071377 |
Log(k) |
|||
0.000 |
39.63229 |
0.022562 |
0.894198 |
Log(l) |
|||
مقادیر شاخص های تخمین |
|||||||
1179.721(0.000) |
F |
0.987238 |
|||||
منبع: یافتههای تحقیق
3-4- تصریح و تخمین مدل تاثیر
بر اساس مبانی نظری ذکر شده میتوان انتظار داشت سرمایهگذاری در تحقیقات، تحصیلات و آموزش تاثیر مثبت بر رشد بهرهوری داشته باشد و نیز با افزایش سهم مالکان واقعی در سازمان همزمان با تلاش برای پیشرفت سازمان و ایجاد اررزش افزوده، بهرهوری سازمان ارتقاء یابد. در بررسی تاثیر عوامل مختلف موثر بر رشد بهرهوری بخش صنعت، در این مطالعه چهار عامل هزینههای صرف شده تحقیق و توسعه، هزینههای صرف شده جهت آموزش پرسنل، سهم شاغلین ماهر و نیز سهم شاغلین با حقوق و دستمزد بعنوان متغیرهای درونسازمانی انتخاب شده و مورد بررسی قرار میگیرند. بدین ترتیب صورت کلی مدل تاثیر عبارتند از:
[10] |
جهت برآورد مدل تاثیر به روش پانل دیتا، ابتدا آزمون مانایی برای هرکدام از متغیرهای مورد بررسی انجام میگیرد. نتایج آزمون ریشه واحد در جدول 4 ارائه شده است.
جدول 4) نتایج آزمون ریشه واحد متغیرهای مدل تاثیر در سطح 95٪
آزمون متغیر |
لوین لین |
ایم پسران |
ADF -فیشر |
PP- فیشر |
||||
مقدار بحرانی |
درجه همجمعی |
مقدار بحرانی |
درجه همجمعی |
مقدار بحرانی |
درجه همجمعی |
مقدار بحرانی |
درجه همجمعی |
|
LOG(tfp) |
2.93676- (0.0017) |
I(0) |
2.59643- (0.0047) |
I(0) |
85.7679 (0.0003) |
I(0) |
94.2691 (0.000) |
I(0) |
LOG(RD) |
5.24997- (0.000) |
I(0) |
3.90257- (0.000) |
I(0) |
99.5198 (0.000) |
I(0) |
133.721 (0.000) |
I(0) |
LOG(SK) |
6.59577- (0.000) |
I(0) |
5.03241- (0.000) |
I(0) |
100.401 (0.000) |
I(0) |
99.5175 (0.000) |
I(0) |
LOG(EA) |
7.65243- (0.000) |
I(0) |
6.19405- (0.000) |
I(0) |
115.300 (0.000) |
I(0) |
113.467 (0.000) |
I(0) |
LOG(TR) |
5.90270- (0.000) |
I(0) |
-3.56542 (0.0002) |
I(0) |
80.9083 (0.0011) |
I(0) |
79.1556 (0.0017) |
I(0) |
منبع: یافته های تحقیق
برطبق نتایج حاصل از آزمون تمام متغیرها در آزمون های لوین لین و فلیپس پرون-فیشر در سطح 95٪ مانا هستند. همانند مدل بهرهوری جهت اطمینان از انتخاب روش برآورد مناسب از میان سه مدل تلفیقی، اثرات ثابت و اثرات تصادفی از آزمونهای تشخیصی لیمر(جهت انتخاب بین مدل تلفیقی و اثرات ثابت) و هاسمن(جهت انتخاب بین مدل اثرات ثابت و مدل اثرات تصادفی) استفاده میکنیم. نتایج آزمونهای فوق در جدول 5 آورده شده است. بدین ترتیب بهترین روش برای تخمین مدل تاثیر، روش اثرات ثابت انتخاب میشود.
جدول5) نتایج آزمونهای تشخیص روش برآورد مدل
آزمون آمارهF |
لیمر |
|
هاسمن |
||
مقدار بحرانی |
نتیجه |
|
مقدار بحرانی |
نتیجه |
|
F محاسباتی |
30.354872 (0.000) |
اثرات ثابت |
|
12.695143 (0.0499) |
اثرات ثابت |
منبع: یافتههای تحقیق
نتایج برآورد مدل بر اساس نتایج آزمون تشخیص در جدول 6 آورده شده است. نتایج حاصل از تخمین این مدل نشان میدهد متغیر تحقیق و توسعه در سطح معناداری بالایی تاثیر مثبت بر بهرهوری کل صنعت دارد. همچنین متغیرهای سهم شاغلین ماهر و سرمایهگذاری در مقوله آموزش حین کار، اثر مثبت و معنادار بر بهرهوری میگذارد و این نتیجه مطابق با مبانی نظری ذکر شده در فصل دوم و سوم میباشد. بدین ترتیب افزایش سرمایهگذاری تحقیق و توسعه، بکارگیری نیروی کار ماهر و توجه به ارتقاء مهارت و دانش نیروی کار از طریق آموزش حین کار و سرمایهگذاری در نیروی انسانی میتواند از سیاستهای مهم و کاربردی در جهت ارتقاء بهرهوری باشد. بر طبق نتایج حاصل از تخمین، متغیر سهم شاغلین با مزد و حقوق اثر منفی و معنی داری بر بهرهوری دارد و این به معنای نقش مهم مالکیت در بهرهوری است. طبق تعریف مرکز آمار، شاغلین باز مزدوحقوق شاغلانی هستند که در مقابل کاری که برای کارگاه انجام می دهند، مزد و حقوق معینی دریافت میدارند و شاغلان بدون مزد و حقوق شامل مالکان و شرکای فعال و کارکنان فامیلی بدون مزد هستند. بدین ترتیب هرچه مالکیت و مدیریت بنگاه یک بوده و مزدبگیران غیر مالک کمتر باشند، تلاش برای افزایش ارزش افزوده، بهرهوری و سود افزایش مییابد. از طرفی هرچه نسبت شاغلین با مزد و حقوق بیشتر باشند، چون عمدتا مالک نبوده و افزایش سود و ارزش افزوده مهم تلقی نمیشود، کارایی و بهرهوری کمتری خواهند داشت.
جدول 6) نتایج برآورد مدلهای تاثیر با روش اثرات ثابت
مدل |
مدل تاثیر |
شاخصهای برآورد مدل |
||
متغیر |
ضریب |
آماره t (احتمال) |
F |
|
LOG(RD) |
0.061510 |
(0.0006) 3.452785 |
0.671457 |
28.61241 |
LOG(SK) |
0.164441 |
(0.0303) 2.174791 |
|
(0.000) |
LOG(EA) |
2.031460- |
(0.0018) 3.148153-
|
|
|
LOG(TR) |
0.037427 |
(0.0407) 2.053749 |
|
منبع: یافتههای تحقیق
به گفته سازمان همکاری اقتصادی و توسعه، تحقیق و توسعه یا R&D به کار خلاقانهای گفته میشود که به طور سیستماتیک انجام میشود تا به دانش موجود بیافزاید و دانش را برای ابداع کاربردهای تازه به کار ببرد.کارشناسان مراکز تحقیقاتی معتقدند تا سال 2015 بیش از 50 درصد از محصولات مورد استفاده، محصولاتی خواهند بود که تا کنون وجود نداشتهاند و این دلیلی بر رشد بسیار سریع و جدی بخش تحقیق و توسعه در زمینه علم و صنعت است. در این قسمت با استفاده از ساختار کلی مدل تاثیر، با فرض تفاوت اثرات متغیر تحقیق و توسعه برای صنایع مختلف، به تحلیل اثر فردی سرمایهگذاری تحقیق و توسعه بر بهرهوری بخشهای صنعتی متفاوت براساس طبقه بندی دو رقمی ISIC میپردازیم. نتایج حاصل از برآورد مدل تاثیر (رابطه 10) در جدول 7 آمده است. بر طبق نتایج:
سرمایهگذاری تحقیق و توسعه بر بهرهوری صنایع تولید محصولات غذایی و آشامیدنی (کد 15) اثر مثبت و معنادار دارد. با وجود اینکه این بخش در زمره صنایع با فناوری پایین قرار میگیرد اما به نظر میرسد سرمایهگذاری تحقیق و توسعه بتواند از طریق تولید محصولات غذایی جدید و نیز نوآوری در روشهای نوین بسته بندی محصولات که امروزه یکی از مباحث مهم در رقابت به شمار میرود تاثیر مثبت بر بهرهوری گذارد.
ضریب متغیر سرمایهگذاری در صنایع توتون و تنباکو (کد16) بی معنی است چراکه این صنایع عمدتاً در مالکیت و مدیریت دولت میباشد و با میانگین دو یا سه شرکت در سال، بخش بسیار کوچکی از صنعت را به خود اختصاص میدهد. این صنایع که جزو صنایع با فناوری پایین محسوب میشوند در یک بازار غیر رقابتی و انحصاری فعالیت میکنند، لذا هزینههای تحقیق و توسعه در راستای اهدافی غیر از نوآوری و افزایش بهرهوری ناشی از آن، مصرف میشود.
ضریب متغیر سرمایهگذاری تحقیق وتوسعه در رشد بهرهوری صنایع نساجی (17)، صنایع پوشاک (کد 18) و صنایع دباغی چرم (کد 19) بی معنی است. صنایع نساجی و پوشاک در ایران عمدتاً یک صنعت بزرگ با روشهای تولیدی وارداتی میباشد که طی سالهای اخیر پیشرفت چندانی نداشته است. روشهای تولیدی قدیمی و هزینه بالای سرمایهگذاری در این صنعت توان نوآوری و سرمایهگذاری در تحقیق و توسعه این صنعت را کاسته است. با این وجود سرمایهگذاری در فعالیتهای تحقیق و توسعه و نوآوری، لزوم ورود به بازارهای رقابتی و افزایش بهرهوری در این صنعت میباشد و در زمینههای طراحی پوشاک تحقیق و توسعه میتواند بسیار موثر باشد. زیرا لازمه طراحی و نوآوری در تولید محصول و ماندن در بازارهای رقابتی، فعالیتهای تحقیقاتی میباشد. صنایع دباغی چرم از جمله صنایع قدیمی ایران میباشد که شاید نه تنها پیشرفت روزافزون نداشته بلکه با افول مواجه بوده است. ضریب سرمایهگذاری R&D در معادله تاثیر این صنعت بیمعنا است لذا میتوان گفت بهرهوری صنعت دباغی و روشهای عملآوری چرم تحت تاثیر تحقیقات بهبود نیافته است.
عامل تحقیق و توسعه در رشد بهرهوری صنعت چوب و محصولات چوبی (کد 20)، صنایع تولید کاغذ و محصولات کاغذی (کد 21) و صنایع انتشار، چاپ و تکثیر رسانههای ضبط شده (کد 22) اثر معناداری ندارد. این صنایع در زمره صنایع با فناوری پایین محسوب میشوند. با این حال تمامی این صنایع بدلیل ذات طبیعت مواد مورد استفاده و کاربرد محصولات نیازی به سرمایهگذاری سطح بالا در فعالیتهای تحقیق و توسعه ندارد.
سرمایهگذاری تحقیق و توسعه در سطح 95٪ اثر مثبت و معناداری بر رشد بهرهوری صنعت تولید زغال کک و محصولات پالایشگاه نفت (کد 23) ندارد. با وجود اینکه بخشی از این صنعت شامل تولید فرآوردههای کوره کک به سرمایهگذاری در تحقیقات نیاز چندانی ندارد اما معنیداری این ضریب در سطح 90٪ را میتوان به بازدهی فعالیــتهای تحقیقاتی در زمینه تولید فرآوردههای نفتی نسبت داد. از طرفی بزرگی این صنایع باعث میشود فعالیتهای تحقیق و توسعه نسبت به بازده آن مقرون به صرفه باشد.
جدول 7) نتایج برآورد مدل تاثیر با روش اثرات ثابت
کد صنعت |
معادله برآورد شده |
آماره (احتمال) |
15 |
5.51(0 .00) |
|
16 |
0.631(0.5281) |
|
17 |
0.169(0.8662) |
|
18 |
-0.388(0.6976) |
|
19 |
0.271(0.7868) |
|
20 |
-0.046(0.9632) |
|
21 |
-0.645(0.5196) |
|
22 |
-0.733(0.4638) |
|
23 |
1.161(0.1081) |
|
24 |
2.058(0.0404) |
|
25 |
(0.0163) 2.413 |
|
26 |
(0.1936) 1.302 |
|
27 |
1.737(0.0833) |
|
28 |
(0.0853) 1.726 |
|
29 |
(0.2966) 1.0452 |
|
30 |
(0.0002)3.798- |
|
31 |
(0.0023)3.077 |
|
32 |
(0.1025)1.637 |
|
33 |
(0.5570)0.588 |
|
34 |
(0 .00)4.317 |
|
35 |
(0.3663)0.904 |
|
36 |
(0.6108)0.509- |
|
37 |
(0.0162)0.0162 |
منبع: یافتههای تحقیق
بر اساس ضریب متغیر RD و آماره t، میتوان گفت که رشد بهرهوری صنایع تولید مواد و محصولات شیمیایی (کد 24) به شدت تحت تاثیر فعالیتهای تحقیق و توسعه است. این اثر در سطح 95٪ مثبت و معنیدار است. بخشی از صنایع تولید مواد و محصولات شیمیایی را تولید مواد دارویی تشکیل میدهند که در زمره صنایع با فناوری بالا قرار دارند و بر پایه تحقیقات آزمایشگاهی استوار است. بخش دیگر این صنعت در ارتباط با صنعت نفت و فرآوردههای نفتی میباشد که همانطور که گفته شد توجیه قابل قبولی برای سرمایهگذاری در تحقیق و توسعه دارد.
رشد بهرهوری صنایع تولیدات لاستیک و پلاستیک (کد 25) که مرتبط با صنایع تولید فرآوردههای نفتی میباشند نیز از فعالیتهای تحقیقاتی تاثیر مثبت و معنیدار میپذیرد. ورود حوزه جدید فناوری نانو که بر پایه تحقیقات بروز و گسترده هستند، در تولیدات محصولات لاستیکی و پلاستیکی میتواند این اثر مثبت را تقویت نماید.
ضرایب برآورد شده نشان میدهد تاثیر فعالیتهای تحقیقاتی بر رشد بهرهوری در صنعت تولید محصولات کانی غیر فلزی شامل صنایع تولیدات محصولات شیشهای و سرامیکی (کد 26)، صنایع تولید فلزات اساسی (کد 27) و صنایع تولید محصولات فلزی فابریکی (کد28) در سطح 95٪ تاثیر مثبت و معنیدار ندارد. این صنایع جزو صنایع پایه است فعالیتهای تحقیقاتی اثر چندانی بر توسعه آن ندارد. همچنین صنعت تولید ماشین آلات طبقه بندی نشده (کد29) شامل تولید ماشینآلات با کاربرد عام و خاص برای انواع صنایع تولیدی و نیز وسایل خانگی میباشد که نتایج حاصل از برآورد نشان میدهد فعالیتهای تحقیقاتی در رشد بهرهوری این صنعت تاثیر معنیداری نداشته است.
صنایع تولید ماشین آلات اداری و حسابگری (کد30) شامل تولید کامپیوترها و ماشینهای حسابگر در زمره صنایع با فناوری بالا قرار میگیرند که در ایران عمدتاً بعنوان صنایع وارداتی محسوب میشود و کمتر تلاشی برای بومیسازی دانش ساخت جهت تولید انبوه انجام گرفته است. این صنعت با تعداد متغیر 22 تا 50 شرکت در دوره 17 ساله مورد مطالعه نتوانسته است سهم بازار داخلی را از این محصولات پر کند. سرمایهگذاری تحقیق و توسعه در این صنعت اثر منفی و معنیداری بر رشد بهرهوری کل داشته است بطوریکه بیشتر نقش هزینه را ایفا نموده است.
صنعت تولید تجهیزات مولد و انتقال برق (کد31) در ایران و طی دوره مورد مطالعه از رشد نسبی خوبی برخوردار بوده بطوریکه بنگاههای بسیاری در زمینه تولید تجهیزات پیشرفته این صنعت و انتقال تکنولوژی به داخل کشور تحقیقات و سرمایهگذاریهای عظیمی انجام داده اند. نتایج برآورد نیز نشان میدهد رشد فعالیتهای تحقیق و توسعه بر رشد بهرهوری این صنعت نقش مثبت و معناداری داشته است.
صنعت تولید رادیو و تلویزیون (کد32) از سالهای بسیار دور وارد ایران شد و تا کنون از پیشرفت نسبی خوبی برخوردار بوده است. با این وجود سرمایهگذاریهای تحقیقاتی در این صنعت بیشتر صرف وارد کردن تکنولوژی به داخل کشور و پر کردن بازار داخلی در یک بازار رقابتی داخلی میشود. نتایج برآورد نشان میدهد فعالیتهای R&D در سطح 90٪ اثر مثبت و معناداری در رشد بهرهوری این صنعت داشته است.
با وجود اینکه انتظار میرود تاثیر تحقیق و توسعه بر بهرهوری صنعت تولید ابزار پزشکی و ابزار دقیق (کد33) مثبت و معنی دار باشد, ضرایب این عامل در تخمین بالا بیمعناست. بازار این نوع محصولات در ایران عمدتاً توسط محصولات خارجی پر شده است و تولید کنندگان ایرانی در یک بازار با توان رقابت پایین در حال فعالیت هستند, لذا هزینه های تحقیق و توسعه بدلیل اینکه در طولانی مدت در این صنعت بازده دارد, در کوتاه مدت مقرون به صرفه نبوده و اثر مثبت بر بهرهوری نمیگذارد.
ضریب سرمایهگذاری تحقیق و توسعه در معادله تاثیر صنعت تولید وسایل نقلیه (کد34) در سطح بسیار بالایی مثبت و معنادار است. این صنایع شامل صنعت بزرگ خودروسازی میباشد و با وجود اینکه در ایران صنایع وسایل نقلیه بیشتر نیمه دولتی هستند اما هزینهکرد تحقیق و توسعه در تمام بخشهای طراحی، توسعه، تولید، بازاریابی و فروش آن بسیار مورد توجه قرار دارد. صنایع تولید وسایل نقلیه و صنایع زیردست آن همچون صنایع قطعهسازی، بدلیل نوع محصول، بویژه در بخش طراحیهای مکانیکی و کاربردی، بسیار نیازمند توسعه فعالیتهای تحقیقاتی هستند. بدین ترتیب میتوان گفت مهمترین عنصر رقابتی شرکتهای خودروسازی در جهان عامل تحقیق و توسعه و قدرت طراحی و تولید خودروهای متمایز و پیشرفته است.
ضریب RD در مدل تاثیر صنعت تولید وسایل حمل و نقل (کد 35) شامل تولید و تعمیر تجهیزات حمل و نقل آبی، راهآهن، وسایل نقلیه هوایی و فضایی از نظر آماری تا سطح 90% معنادار نمیباشد. انتظار میرود عامل تحقیق و توسعه بر بهرهوری این صنعت همچون صنایع خودروسازی تاثیر معناداری داشته باشد اما میتوان گفت تحقیقات در این صنعت آنچنان پررنگ نبوده و نسبت به رقبای خارجی جایگاه مناسبی ندارد.
ضریب متغیر RD در تخمین مدل تاثیر صنعت تولید مبلمان و مصنوعات دیگر (کد 36) شامل وسایل ورزشی، موسیقی، اسباب بازی و جواهرات چندان تحت تاثیر تحقیق و توسعه پیشرفته قرار ندارد. این صنعت در زمره صنایعی با فناوری پایین قرار میگیرند که ارتقاء تکنولوژی و فناوری در آن کمتر به ارتقاء کارایی و بهرهوری میانجامد.
ضریب متغیر سرمایه گذاری R&D در صنعت بازیافت (کد 37) مثبت و معنادار است و این نشان میدهد در صورت سرمایهگذاری تحقیقاتی در زمینه طراحی و تولید محصولات مختلف با کاربردهای مختلف، از مواد حاصل از فرآیند بازیافت(همچون تهیه موکت از گرانولهای حاصل از بازیافت بطریهای پلاستیکی که امروزه نیز در کشور انجام میگیرد) میتوان بهرهوری این صنعت را بالا برد.
4- نتیجه گیری و ارائه پیشنهادات
همانطور که بیان شد ، نظریههای رشد اقتصادی عامل رشد بهرهوری را در کنار سایر عوامل، منبعی موثر و مهم در رشد اقتصادی کشورها دانستند. بطوریکه بسیاری از کشورها برنامههای خود را در راستای ارتقاء بهرهوری تدوین مینمایند. در ایران نیز جایگاه بهرهوری در برنامههای مختلف توسعه کشور و سند چشمانداز لحاظ گردید. در بین بخشهای مختلف اقتصادی، بخش صنعت بعنوان موتور محرک توسعه اقتصادی کشور از جایگاه ویژهای برخوردار است لذا بررسی عوامل موثر بر بهرهوری این بخش امری مفید و ضروری مینماید.در این مقاله، به بررسی تاثیر برخی عوامل درونصنعتی از جمله سرمایهگذاری تحقیق و توسعه، سرمایهگذاری در آموزش کارکنان، سهم شاغلین ماهر و سهم شاغلین با مزد و حقوق بر رشد بهرهوری کل بخش صنعت پرداختیم. برآورد مدلهای بهره وری و تاثیر از اعتبار بالایی برخوردار بود. نتایج مدل تاثیر حاکی از آن بود که هزینه های تحقیقاتی و آموزشی بر رشد بهرهوری تاثیر مثبت و معناداری داشته است. در مقایسه ایران با سایر کشورهای جهان متوجه میشویم که در ایران تحقیقات کمتر به تولید منتهی میشود. ماهیت تحقیقات و نحوه اجرای آن، عدم وجود سیاستگذاریها، مشخص نبودن اولویتها و دولتی بودن تحقیقات از جمله مواردی هستند که فضای مطمئنی را برای گسترش و رونق تحقیقات نوید نمیدهند. لذا توجه به فعالیتهای تحقیق و توسعه و نهادینه ساختن فرهنگ سرمایهگذاری در این بخش میتواند از سویی موجب بالا بردن بهرهوری از طریق ابداع و نوآوری گردد و از سویی وجود شاغلین متخصص و با تحصیلات عالی میتواند به گسترده شدن ابعاد نوآوری و تحقیق و توسعه در صنعت کشور کمک نماید. از طرفی با افزایش سهم مالکین و افراد ذینفع در سازمان نسبت به شاغلین با مزد و حقوق می تواند بهرهوری را افزایش دهد و بالعکس افزایش سهم شاغلین با مزد و حقوق تاثیر منفی بر رشد بهرهوری دارد، پیشنهاد میگردد دولت علاوه بر اینکه در زمینه فراهم آوردن زمینه ارتقاء تحصیلات عالی و تحقیقات دانشگاهی حمایتهای مالی و غیر مالی گستردهای انجام میدهد، با بهبود فضای کسب و کار و نیز گسترش انگیزه تحقیق و توسعه در کشور، در بلندمدت منافع اقتصادی و اجتماعی این موضوع مسیر رشد و توسعه اقتصادی کشور را هموار سازد.
مشاهده شد که اثر تحقیق و توسعه در صنایع مختلف، از نظر معناداری و ضرایب با هم متفاوت هستند. بدین ترتیب در بعضی از صنایع مانند صنایع مواد غذایی، صنایع محصولات دارویی، صنایع تولید وسایل موتوری این ضریب بطور چشمگیری معنادار و مثبت است. در صنعت تولید ابزار پزشکی این ضریب منفی و معنادار است. در سایر صنایع این ضریب بیمعناست. بدین ترتیب جمع بندی کلی موارد زیر جهت ارتقاء سهم تحقیق و توسعه در رشد بهرهوری بخش صنعت کشور پیشنهاد میگردد:
ü تشویق واحدهای صنعتی جهت تخصیص اعتبارات بیشتر به تحقیق و توسعه همزمان با مدیریت این اعتبارات در مسیر تحقق نوآوری ها در روش و محصولات تولیدی بنگاه های صنعتی
ü افزایش تعداد محققان و کارشناسان بخش R&D در بنگاه های تولیدی همزمان با ایجاد انگیزش برای پژوهشگران از طریق ایجاد حقوق مالکیت فکری در راستای افزایش فعالیت های تحقیقاتی موثر
ü توجه به صنایعی که تاثیر بیشتری از امر تحقیق و توسعه میپذیرند بخصوص صنایع با فناوری بالا در راستای بهرهگیری بیشتر از تاثیر فعالیتهای تحقیق و توسعه بر رشد بهره وری در فضای رقابتی
[1] رجوع شود به پیوست 1
[2] Romer
[3] Grossman and Helpman
[4] Aghion and Howitt
[5] Nelson and Phelps,
[6] Branstetter and Rong Chen
[7] Anon Higon
[8] Ortga and Marin
[9] Mastromarco and Zago
[10] Dogarawa
[11] Castellani and Peiri
[12] Kampelmann & Rycx
[13] Quah
[14] Breitung
[15] Levin and Lin
[16] Levin, lin, kao
[17] Im, Pesaran, Shin
[18] Bertong
[19] Haudry
[20] Limer