جایگاه توسعه پایدار کشاورزی در برنامه‌های توسعه ایران (مورد: برنامه‌های پنج ساله پس از انقلاب)

نویسندگان

1 عضو هیأت علمی دانشگاه خوارزمی

2 دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی، دانشگاه خوارزمی

3 کارشناس ارشد جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی

4 کارشناس ارشد جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی.

10.30507/jmsp.2013.3269

چکیده

(صحت مطالب مقاله بر عهده نویسنده است و بیانگر دیدگاه مجمع تشخیص مصلحت نظام نیست) 
در عصر حاضر، توسعه پایدار کشاورزی یکی از ضروریات سرزمینی به شمار می‌آید. در راستای حصول این هدف، لازم است در برنامه‌های پنج ساله توسعه کشور به عنوان سند بالادستی و هدایتگر توسعه به این مفهوم توجه کافی مبذول گردد. این مقاله برنامه‌های پنج ساله پس از انقلاب اسلامی را به لحاظ میزان توجه و تأکید بر ابعاد و شاخص‌های توسعه پایدار کشاورزی در سال 1391 ارزشیابی کرده است. به منظور گردآوری داده‌ها از مطالعات اسنادی و جهت تجزیه و تحلیل برنامه‌ها از نرم‌افزار تحلیل کیفی داده‌ها (Atlas.ti) و روش تصمیم‌گیری چندمعیاره VIKOR استفاده شده است. نتیجه نشان داده است در تمام برنامه‌های توسعه پس از انقلاب به توسعه پایدار کشاورزی توجه شده است، اما در برنامه پنجم بر مقوله توسعه پایدار کشاورزی تاکید بیشتری شده است. گرچه در روند برنامه‌ریزی به تدریج به مفهوم توسعه پایدار کشاورزی توجه بیشتری معطوف شده است، اما تمامی ابعاد توسعه پایدار کشاورزی به طور یکسان مورد توجه قرار نگرفته است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Situation of Sustainable Agricultural Development in Iran Development Plans Case: Five-year plans After the Revolution

نویسندگان [English]

  • Hassan Afrakhteh 1
  • Mohammad Hajipour 2
  • Maryam Gourzin 3
  • Behnaz Nejati 4
چکیده [English]

Nowadays, sustainable agricultural development is one of the basic needs. For achieving to this aim, sufficient attention should be paid to this concept on the country five-year plans as an upstream document and development navigation. This paper has evaluated Five-year plans After the Islamic Revolution from the viewpoints of its attention and emphasis on sustainable agricultural development dimensions and indices. Required data are collected through document study. Collected data has been analyzes based on content analysis through VIKOR method and Atlas.ti software. The result showed that although, there has been some attention to sustainable agricultural development in all of the Five-year plans after the Islamic Revolution, but the more emphasis has been paid to sustainable agricultural development concept on the fifth development plan. Although the attention has been gradually paid to concept of sustainable development in all of the planning process, but, there has not been equal emphasis on all dimensions of sustainable agricultural development.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Rural Development
  • sustainable agricultural development
  • Five-year plans
  • content analysis

مقدمه

در تدوام حیات انسانی، کشاورزی و تولیدات آن دارای نقش بنیادی است. در عرصه جهانی، نگرشی بر زمینه­های تحولی جوامع پیشرفته کنونی گویای آن است که منشأ توسعه­ یافتگی­ بسیاری از این ممالک، مازاد تولید در بخش کشاورزی بوده و در مراحل اولیه توسعه، مبناساز تحولات شده است (مطیعی­لنگرودی و شمسایی،1386، 85). در کشورهای رو به رشد و در حال­گذار نیز، کشاورزی در تحکیم پایه­های اقتصاد آن نقشی اساسی ایفا می­کند. از آن جا که این بخش اقتصادی از نظر تأمین نیازهای غذایی مردم، تأمین مواد اولیه صنایع، اشتغال افراد و ایجاد درآمد اهمیت دارد، ثبات و استمرار رشد آن را می­توان از عوامل عمده­ی کمک کننده به ثبات اجتماعی و رشد اقتصادی جامعه به شمار آورد (Gongn&Lin,2000, 27). به عبارتی، رشد فزاینده جمعیت نیاز جوامع را به تولید مواد غذایی افزایش داده که این عامل خود نیازمند گسترش تولیدات کشاورزی است. هم چنین افزایش تولیدات کشاورزی نیازمند بکارگیری تکنولوژی­های مدرن بوده که استفاده از کود و سموم دفع آفات را می­طلبد. استفاده از این عوامل طی سال­ها باعث اثرات مخرب بر منابع طبیعی به خصوص خاک و آب شده است.

از طرفی دیگر، در جوامعی هم چون کشور ما تا قبل از روی کار آمدن درآمدهای نفتی، اقتصاد ملی بر پایه کشاورزی استوار بود و تنها منبع تامین خزانه و هزینه­های دولت به شمار می­رفت. در عصر حاضر با وجود کاهش نقش این بخش در اقتصاد، هنوز مطالعه­ی کارکرد بخش­های اقتصادی در چارچوب اقتصاد کلان ملی موید نقش قابل توجه بخش کشاورزی در کشور است چرا که در تامین اشتغال و درآمد ساکنان نواحی و تعدیل نابرابری­ها، تولید ناخالص داخلی، تامین نیازهای مصرفی جمعیت، درآمد ملی و ارزآوری که زمینه­های توسعه اقتصادی و ملی به شمار می­آید، سهیم است (مطیعی­لنگرودی،1381، 64). بدین­سان، با توجه به نقش چندجانبه کشاورزی در زندگی انسانی و این که در کانون مباحث توسعه پایدار قرار دارد(Lynam,1994, 1381) ، می­توان گفت، حصول پایداری در تمامی ابعاد آن از ضروریات غیرقابل انکار است.

تلاش­های مربوط به کشاورزی و توسعه روستایی پایدار حول سه محور اساسی قرار دارد که شامل امنیت غذایی، ایجاد اشتغال و درآمد در مناطق روستایی به منظور ریشه کن نمودن فقر و حفظ منابع طبیعی و محیط زیست است(برنامه توسعه سازمان ملل متحد،1994). به بیان دیگر، این رهیافت به دنبال حداکثر نمودن بهره­وری از ظرفیت­های بخش کشاورزی (اعم از طبیعی و انسانی) و حداقل نمودن پیامدهای مخرب زیست محیطی است. بدین­سان، توسعه کشاورزی بایستی با اتکاء به امکانات و تکنولوژی موجود شکل یابد؛ از نظر فنی مناسب، از نظر اقتصادی توجیه­پذیر، از نظر اجتماعی قابل قبول و از نظر محیطی مطلوب باشد(کوچکی،1374، 92).

در کشور ما نیز“چرخه چالش­ها” در بخش کشاورزی نظیر عدم افزایش سطح زیرکشت، سه برابر شدن جمعیت کشور در طی 40 سال گذشته و کاهش مساحت اراضی مفید، افزایش فشار اکولوژیکی در فضاهای تولید محصولات کشاورزی (نواحی روستایی)، استفاده مکرر از زمین، استفاده نادرست و مخرب از منابع آبی، کاهش راندمان عوامل بنیادی تولید (آب و زمین) و به صرفه نبودن تولید در این بخش، پیری جمعیت بهره­بردار در بخش کشاورزی و عدم رغبت جوانان به فعالیت در آن سبب گردیده تا این بخش مهم اقتصادی به مرور زمان دچار ناپایداری مفرط شود. از این رو در راستای حفظ منابع خدادای و استفاده عقلایی از آن و هم چنین ایجاد تغییر مثبت در وضعیت کشاورزان و روستائیان، ضرورت توجه به توسعه پایدار کشاورزی احساس می­گردد که همواره نیز رشد و توسعه پایدار کشاورزی، یکی از شاخص­ترین و مهمترین اهداف جمهوری اسلامی بوده است(درویشی،1372، 5).

نخستین گام و بنیادی­ترین آن به منظور تحقق بخشی به توسعه پایدار کشاورزی، اتخاذ سیاست­ها و راهبردهای متناظر با وضعیت کنونی کشور است و در سطح بین­المللی نیز برنامه­ریزی به عنوان یک چارچوب معین برای رسیدن به اهداف توسعه و خصوصا توسعه پایدار از اهمیت قابل توجهی برخوردار است (جمعه­پور،1377، 165). در ساختار نظام برنامه­ریزی و اجرایی حاکم بر کشور ما، برنامه­های پنج ساله توسعه در سطح کلان و ملی جریانات و روند ویژه سیاست­گذاری­ها و برنامه­های عملیاتی را شکل می­دهد و میزان توجه و گرایش به پیاده­سازی رویکردها و رهیافت­هایی هم چون توسعه پایدار و به خصوص توسعه پایدار کشاورزی در ارتباط مستقیم با برنامه­های پنج ساله توسعه قرار دارد. هدف تحقیق، پاسخ به این پرسش اساسی است که با توجه به شرایط خاص زیست محیطی، اقتصادی و اجتماعی حاکم بر کشور، در برنامه­های توسعه پنج ساله به مثابه بالادست­ترین سند هدایت کننده جریان توسعه، به چه میزان بر رویکرد توسعه پایدار کشاورزی به عنوان رهیافتی نو و کارآمد در برنامه­ریزی کشاورزی و روستایی کشور توجه و تاکید شده است؟

2ـ پیشینه تحقیق

هولس (1991) در مقاله ای با عنوان "چشم انداز جهانی توسعه پایدار: الزاماتی برای کشاورزی" ابتدا به بررسی گزارش کمیسیون پیرسون، برانت و برونتلان می­پردازد و در ادامه به الزامات توسعه پایدار کشاورزی در جهان تاکید می­کند. این مقاله رابطه بین کشاورز و مصرف کننده را تبیین و به طور خلاصه، سودمندی و تعالی منابع انسانی در دستیابی به شکل پایدار کشاورزی را هدف اصلی می­داند.

گراهام (1998)در کتاب خود با عنوان "توسعه پایدار کشاورزی و توسعه روستایی" به ارتباط بین این دو مقوله می­پردازد و نقش کشاورزی پایدار بر توسعه روستایی را مورد بحث قرار می­دهد. موضوعات مورد بحث عبارتند از: ضرورت رفع نیازهای اساسی بشر، توسعه پایدار کشاورزی، نقش محوری کشاورزی پایدار در توسعه پایدار روستایی و در نهایت معرفی یک استراتژی برای کشاورزی پایدار و توسعه روستایی.

علیپور و دیگران (1387)، در پژوهشی تحت عنوان "دانش و گرایش محققان سازمان ترویج، آموزش و تحقیقات کشاورزی نسبت به کشاورزی پایدار"، به سنجش گرایش ذهنی و عملی محققان کشاورزی نسبت به مفهوم کشاورزی پایدار پرداخته است. یافته­های تحقیق نشان داد جهت­گیری تحقیقاتی پاسخگویان عمدتاً در جهت تدوین نیازها و مسائل تحقیقاتی در جهت رفع مسائل و مشکلات بخش کشاورزی و نیز بهره­مندی از نظرات و همکاری محققان با تخصص­ها و رشته­های مختلف در انجام این گونه فعالیت­ها بود. از نظر پاسخگویان، نتایج تحقیقات آنان پیامدهایی هم چون افزایش عملکرد در واحد سطح، حفظ تولیدات کشاورزی در دراز مدت، حفظ منابع طبیعی و کشاورزی و نیز افزایش تولید و درآمد کشاورزان را در بر داشته است.

قنبری و حمید برقی (1387)، در پژوهشی با عنوان "چالش­های اساسی در توسعه پایدار کشاورزی ایران"، برخی از پتانسیل­ها و تنگناهای فراروی بخش کشاورزی کشور را در ارتباط با توسعه پایدار کشاورزی مورد بحث و بررسی قرار می­دهد و نتایج می­گیرد که توسعه پایدار کشاورزی در کشورمان علاوه بر چالش­های جهانی با چالش­ها دیگری نیز مواجه است از جمله: فرسایش شدید منابع خاک، هرز روی و عدم بهره­وری مناسب از منابع آب­های سطحی و زیرزمینی، تخریب پوشش گیاهی و کاربرد غیر اصولی از منابع طبیعی، بالا بودن ضایعات محصولات کشاورزی، بیکاری در مناطق روستایی، دوگانگی در ساختار مناطق شهری و روستایی، مدیریت توسعه روستایی، امنیت سرمایه­گذاری در بخش­های تولیدی.

مشاهده می­شود در تحقیقاتی که تاکنون در ایران و جهان صورت گرفته، اغلب موضوعاتی نظیر توسعه پایدار کشاورزی، شاخص­ها و الزامات آن را در دستور کار خود قرار داده­اند و در تحقیقات داخلی نیز کمتر به بررسی محتوای برنامه­های کلان توسعه در ارتباط با توسعه پایدار کشاورزی پرداخته شده است. بررسی جایگاه توسعه پایدار در برنامه­های توسعه به عنوان هدف اصلی تحقیق آن را از سایر پِژوهش­های انجام شده متمایز می­سازد که می­تواند در راستای ارتقاء و توسعه فرهنگ نظارت، ارزیابی و جهت­دهی توسعه کشور مورد استفاده متولیان امر قرار گیرد.

3ـ مبانی نظری

اصطلاح توسعه روستایی از سال­های 1950 به بعد مطرح شده است(زمانی­پور،1373، 43). توسعه روستایی به عنوان یک مفهوم، ایده، نوعی عمران و بهبود سطح زندگی روستائیان است که شامل توسعه منابع طبیعی با تاکید بر بخش کشاورزی و فعالیت­های مرتبط با آن، توسعه صنایع روستایی، توسعه و تجهیز منابع انسانی و تلاش مستمر در راستای بهسازی فضای اجتماعی- اقتصادی زندگی روستایی می­شود. از این منظر آن مفهومی چند بعدی است که علوم متعدد کشاورزی، علوم اجتماعی، روانشناسی، مدیریت، اقتصاد و مهندسی را با هم مرتبط می­سازد (طالب و عنبری،1387، 249).

مایکل تودارو اعتقاد دارد که توسعه روستایی در عین حال که عمدتاً منوط به پیشرفت کشاورزی زارعین کوچک است، از این حد بسیار فراتر می­رود و شامل: الف) بهبود سطح زندگی از جمله بهبود درآمد، اشتغال، آموزش، بهداشت و تغذیه، مسکن و رشته متنوعی از خدمات اجتماعی مربوط؛ ب) کاهش نابرابری در زمینه توزیع درآمدهای روستایی و کاهش عدم تعادل درآمدها و امکانات اقتصادی بین مناطق شهری و روستایی؛ و ج) گسترش توانایی بخش روستایی در تثبیت و تسریع روند پیشرفت در طول زمان می­گردد (تودارو،1378، 337).

بنابراین حوزه فعالیت در توسعه روستایی را می­توان شامل پنج بخش دانست که این بخش­ها عبارتند از: مدیریت منابع طبیعی، امور زیربنایی روستایی، مدیریت منابع انسانی، توسعه کشاورزی و توسعه فعالیت­های غیرکشاورزی، که به نظر او این بخش­ها باید در چارچوب راهبرد توسعه نهادی مورد اهتمام قرار گیرد( ازکیا و غفاری،1388، 20).                                                                                             

بنا به تعریف بانک جهانی نیز توسعه روستایی استراتژی است که برای بهبود زندگی اقتصادی و اجتماعی گروه مشخصی از مردم که همان روستائیان فقیرند، طراحی می­شود. این استراتژی در پی گسترش منافع توسعه در بین فقیرترین افرادی است که در نواحی روستایی به دنبال امرار معاش هستند. از نظر بانک جهانی، فقرای روستایی شامل کشاورزان خرده­پا، اجاره­نشین­ها و خوش­نشین­ها است (لنگرودی،1386، 6). به عبارتی می­توان گفت که توسعه به دنبال تغییر وضع موجود یک جامعه و حرکت به سمت وضع مطلوب بوده که با توجه به ساختارهای جامعه ترسیم شده است.

بدین­سان، با توجه به ابعاد گسترده توسعه روستایی نمی­توان تعریف جامع و مورد پذیرش همه صاحب­نظران ارائه نمود اما آن چه که در بسیاری از تعاریف بر آن تکیه و تاکید گردیده، جایگاه محوری بخش کشاورزی و مسائل پیرامونی آن است. به بیان دیگر می­توان گفت راهبرد توسعه روستاها بنا به پیوند ناگسستنی و عمیق این فضاها با بخش کشاورزی، در گرو اصلاح، بهبود و توسعه سازمان بخش کشاورزی در فضاهای روستایی است.

کشاورزی پایدار، توسعه سیاست­ها و عملیاتی است که توانایی مردم را برای تولید غذا و پوشاک تضمین کرده، وضعیت اقتصادی و تجاری کشاورزی و ارزش­های اجتماعی را حفظ می­کند، بی­آنکه سبب تخریب منابع طبیعی شود. هدف کشاورزی پایدار اعمال مدیریت موفق بر منابع پایه کشاورزی یا به عبارتی تطابق زیست محیطی بوده تا بتواند نیازهای متغیر انسانی را در حال و آینده برطرف کند و درآمد خانوار را در بلند مدت ارتقا بخشد، در صورتی که اقتصادی­ترین و سودمندترین نحوه استفاده از انرژی و تبدیل آن به تولیدات کشاورزی، سبب تخریب حاصلخیزی خاک و کیفیت محیط زیست نشود(هارود،1990، 119؛ حسینی و شریعتی،1382، 261؛ مطیعی­لنگرودی و شمسایی،1388، 57).

مفهوم و مضمون توسعه پایدار که کشاورزی پایدار را نیز در بر می­گیرد، تنها متعلق به دوران معاصر نیست و بعضی تاریخچه آن را به زمان نیوتن، جان لاک، توماس جفرسون، چارلز داروین و حتی به آسیای قدیم نسبت می­دهند (کریمی،­1381، 41). برای نخستین بار آلبرت هاوارد کشاورزی پایدار را به عنوان یک نظام تشریح کرد(هاتفیلد و کارلن،1380، 11). به طور کلی می­توان گفت کشاورزی پایدار تجلی افکاری است که از حدود دهه 1920 به موازات کشاورزی تجاری شکل گرفته و به تدریج به طرز چشم­گیری تکامل یافته است و در عین حال جنبه اصلی فلسفی خود را در نحوه برخورد با محیط طبیعی، که همانا همگامی با نظام طبیعت و حفاظت از آن است حفظ نموده، سپس صورت علمی پیدا کرده، امروزه به عنوان جنبش ارگانیک فعال است (لامپکین،1376، 11).

کشاورزی پایدار از نظر اندیشمندان مختلف دارای معانی گوناگون است که به حیطه علاقه و تجربه آنان بستگی دارد. اما بیشتر اختلاف نظرهایی که امروزه در مورد ماهیت و توانایی­های کشاورزی پایدار وجود دارد عمدتا در ارتباط با تعاریفی است که از آن ارائه می­شود (فرانسیس و همکاران،1377، 4). بنا به نظریه لوکرتز (1989) اصطلاح کشاورزی پایدار به مجموعه­ای از خط و مشی­ها جهت مقابله با مشکلات موجود بر سر راه توسعه کشاورزی اطلاق می­شود. چنین مشکلاتی شامل افت حاصلخیزی خاک بر اثر فرسایش فزاینده و پیامدهای آن نظیر از دست رفتن مواد غذایی مورد نیاز گیاه، آلودگی آب­های سطحی و زیرزمینی به آلاینده­هایی نظیر حشره­کش­ها، کودها و رسوبات، نقصان منابع غیر قابل تجدید، کمی درآمد کشاورزی به دلیل بالا بودن هزینه­های تولید و نازل بودن قیمت فروش محصولات می­باشد. به علاوه واژه پایدار تلویحا مبین بعد زمانی است و توانایی یک نظام کشاورزی از نظر ادامه حیات در دراز مدت را در بر دارد (هاشمی­نیا و قهرمان،1378، 10؛ ادواردز،1379، 13). بنابراین می­توان گفت که کشاورزی هنگامی پایدار است که از نظر اقتصادی باعث رشد و ترقی مناسب گردد، به لحاظ اجتماعی عادلانه، به لحاظ فرهنگی مناسب و نهایتاً بر مبنای یک رویکرد کل­نگر  و علمی، برنامه­ریزی و انجام شود. به بیان دیگر کشاورزان می­توانند، عرضه محصولات کشاورزی را هماهنگ با رشد جمعیت و رشد اقتصادی و با توجه به محیط زیست افزایش دهند (UNDP,1994, 21؛ هاشمی داران،1384، 56).

فائو برای توسعه پایدار کشاورزی و روستایی معیارهای زیر را بر می­شمرد:

- تامین نیازهای غذایی اساسی نسل حاضر و آینده از نظر کمی و کیفی و در عین حال تامین تولیدات کشاورزی دیگر؛

- ایجاد مشاغل دائمی، درآمد کافی و شرایط مناسب زندگی و کار برای کسانی که در فرایند تولیدات کشاورزی اشتغال دارند؛

- حفظ و در صورت امکان ارتقای ظرفیت تولیدی منابع طبیعی پایه و منابع تجدید شونده، بدون ایجاد اختلال در عملکرد چرخه­های اساسی بوم­شناختی و تعادل­های طبیعی و تخریب جنبه­های اجتماعی – فرهنگی جوامع روستایی با ایجاد آلودگی زیست محیطی؛

- کاهش آسیب­پذیری بخش کشاورزی نسبت به عوامل طبیعی و اقتصادی – اجتماعی و دیگر تهدیدها و تقویت خود اتکایی(Munssing and shearer, 1995).

در مجموع بحث توسعه پایدار کشاورزی می­توان گفت "پایداری" از جایگاه خاصی برخوردار است. آن به عنوان وجه وصفی توسعه، وضعیتی است که مطلوب بودن و امکانات موجود در طول زمان کاهش پیدا نمی­کند و از کلمه Sustenere  (Sus یعنی از پایین Teneres  یعنی نگه داشتن) به معنای زنده نگه داشتن گرفته شده است که بر حمایت یا دوام بلند مدت تاکید می­کند(زاهدی،1384، 79). پایداری نگه­داری بدون اضمحلال، پشتیبان و تکیه گاه زندگی است(Gane,2007,132).

مفهوم پایداری، رویکرد گسترده­ای است که درباره مسائل اجتماعی، اقتصادی به ویژه زیست محیطی ناشی از فعالیت­های مختلف انسان بحث و راه­حل­های آن را بررسی می­کند. ریشه این مباحث از گزارش کمیسیون برانت­لند (1987م) تحت عنوان آینده مشترک ما نشات         می­گیرد(Avijit,1998,96). پایداری در کشاورزی، ویژگی­هایی مانند دوام اقتصادی، سلامت محیطی و مقبولیت اجتماعی را نیز در بر می­گیرد (حسینی و شریعتی،1382،26). بدین­سان     می­توان عنوان نمود که پایداری مفهومی است سیستمی­نگر که چنان چه سسیتم­های بالاتر ناپایدار باشد، زیر سیستم­ها نیز قادر نخواهند بود به پایداری دست یابند، این بدین معنی است که پایداری در سطح محلی بدون وجود پایداری در سطوح بالا قابل تحقق نیست. بر اساس پیوستگی و سلسله مراتب فضایی – مکانی و هم چنین نظام برنامه­ریزی و مدیریت کلان توسعه در هر سرزمین، برنامه­های توسعه روستایی و توسعه پایدار بخش کشاورزی به عنوان جزئی از برنامه­های توسعه هر کشور به شمار می­رود (پاپلی­یزدی و ابراهیمی،1387، 53) و الگوی نظری تحقیق به شرح شکل 1، قابل ارائه است.

 

شکل 1: مدل مفهومی تحقیق

5ـ روش تحقیق

تحقیق حاضر به لحاظ هدف کاربردی، و از حیث ماهیت و روش، توصیفی – تحلیلی است. در راستای پیشبرد تحقیق، محتوای قانون برنامه­های پنج ساله بعد از انقلاب اسلامی بررسی شده است. زمان انجام تحقیق سال 1391 بوده است. تحلیل محتوای برنامه­های مورد مطالعه با رویکرد توسعه پایدار کشاورزی طی گام­هایی به شرح زیر بوده است:

اول، شاخص­های توسعه پایدار کشاورزی از منابع متعدد و پیشینه تحقیق گردآوری شده است؛

دوم، شناسایی و دسته­بندی شاخص­های توسعه پایدار کشاورزی در گروه­های اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی با استفاده از نرم­افزار تحلیل داده­های کیفی Atlas.ti در متون پنج برنامه توسعه پس از انقلاب؛ و

سوم، ارزشیابی و تجزیه و تحلیل محتوای برنامه­ها با استفاده از فراوانی شاخص­های توسعه پایدار کشاورزی که از مرحله پیشین بدست آمده به کمک روش VIKOR[1].

نرم­افزار Atlas.ti از جمله نرم­افزارهایی است که به منظور تجزیه و تحلیل کیفی داده­های متنی، گرافیکی، صوتی و تصویری مورد استفاده محققان قرار می­گیرد. در واقع کاربرد این نرم­افزار در مطالعات و تحقیقات کیفی به منظور تئوری­سازی است. این نرم­افزار برای ایجاد پیوند بین کدها و یا برچسب­ها با متن یا قسمتی از متن به کار می­رود و امکان تحلیل متن و مفهوم آن در رویکردی سیستمی فراهم می­گردد (میرزامحمدی،1391؛ دولانی و همکاران،1391، 86). در تحقیق حاضر در بخش تحلیل متن، و فراوانی ابعاد و شاخص­های توسعه پایدار کشاورزی از این نرم­افزار استفاده شده است.

ویکور (VIKOR) یک روش توافقی است که بر مبنای روش ال. پی. متریک[2] توسعه یافته است. تمرکز این روش روی رتبه­بندی و انتخاب مجموعه­ای از گزینه­ها با وجود تضاد معیارها است. رتبه­بندی چند معیاره در روشVIKOR  براساس نزدیک­ترین جواب به جواب ایده­آل است((Opricovic & Tzeng, 2004. تفاوت اصلی این مدل با مدل­های تصمیم­گیری سلسله مراتبی یا شبکه­ای این است که بر خلاف آن مدل­ها، در این مدل مقایسات زوجی بین معیارها و گزینه­ها صورت نمی­گیرد و هر گزینه مستقلاً توسط یک معیار سنجیده و ارزیابی می­شود. مراحل انجام آن به شرح زیر است:

  1. 1.       محاسبه مقادیر نرمال شده

               رابطه ی (1)

  1. 2.    تعیین بهترین و بدترین مقدار: بهترین و بدترین هر یک از مقادیر در هر معیار را شناسایی می­کنیم و به ترتیب (بهترین راه حل ایده آل مثبت) و  (بهترین راه حل ایده آل منفی) می­نامیم. اگر تمامی را به هم پیوند بزنیم یک ترکیب بهینه خواهیم داشت که بیشترین امتیاز را خواهد داد که در مورد نیز همین طور است.

 

رابطه ی (2)

  1. 3.       تعیین وزن معیارها

 

             رابطه ی (3)

  1. 4.    محاسبه فاصله گزینه ها از راه حل ایده آل: این مرحله محاسبه فاصله هر گزینه از راه حل ایده آل و سپس حاصل جمع آن­ها برای ارزش نهایی براساس روابط ذیل است، به عبارتی برترین رتبه بر اساس ارزش و بدترین رتبه بر اساس ارزش  بدست می­آید.

                                        

رابطه ی (4)                                

  1. 5.       محاسبه مقدار ویکور : این مقدار برای هریک از iها به صورت زیر تعریف می­شود:

هنگامی که مقدار  بزرگتر از 5/0 باشد شاخص  منجر به اکثریت موافق می­شود و هنگامی که مقدار آن کمتر از 5/0 می­شود، شاخص بیانگر نگرش منفی اکثریت است. به طور کلی وقتی مقدار  برابر 5/0 است که بیانگر نگرش توافقی متخصصان ارزیابی است.

رابطه ی (5)    

  1. 6.    رتبه بندی گزینه ها بر اساس مقادیر : دراین مرحله بر اساس مقادیر  محاسبه شده در گام قبل، گزینه­ها را رتبه بندی کرده و تصمیم گیری می­نماییم(Wei, 2008).

 

 

  رابطه ی (6)

 

6ـ بحث و نتایج

6-1- برنامه­های پنج ساله توسعه جمهوری اسلامی ایران پس از انقلاب

برنامه اول (1370-1374)

در برنامه اول توسعه بعد از انقلاب و اصلاحیه آن[3] به بخش کشاورزی توجه خاص شد(مطیعی لنگرودی،1386، 52). در طی این برنامه حدود 128/8 میلیارد ریال سرمایه­گذاری توسط بنگاه­های دولتی در بخش کشاورزی صورت گرفت. در سال 1366 ارزش افزوده این بخش 562 میلیارد ریال بوده که 18 درصد از محصول ناخالص داخلی کشور را در بر گرفته است. افزایش نسبی ارزش افزوده این بخش به دلیل رشد منفی محصول ناخالص داخلی در سال­های پیش از برنامه و رشد مثبت کشاورزی در آن زمان بوده است. سهم زیربخش زراعت به طور متوسط 3/50 درصد، سهم زیربخش دامداری 4/48 درصد و جنگلداری و شیلات در مجموع 3/1 درصد در دوره زمانی 1358-1366 بوده است. از نظر تغییرات سطح زیرکشت و منابع آب مساحت زمین­های زیرکشت و آیش ایران از حدود 8/17 میلیون هکتار در سال 1357 به 5/18 میلیون هکتار در سال 1366 رسیده است. این افزایش بیشتر ناشی از افزایش سطح اراضی آبی و کاهش سطح اراضی آیش بوده و میزان آب تامین شده از طرق مختلف نیز طی این دوره به طور متوسط سالانه حدود 4 درصد افزایش داشته است(سازمان برنامه و بودجه،1370).

برنامه دوم ( 1375-1379)

برنامه­ی 5 ساله دوم با هدف اصلی توسعه اقتصادی با نرخ رشد 1/5 درصد در سال تصویب شد که نرخ رشد ارزش افزوده بخش کشاورزی 43 درصد بوده است( قانون  برنامه دوم توسعه،1378-1374). در این برنامه نیز نگرش به کشاورزی با رویکردی خاص مورد توجه قرار گرفته و از آن جا که بخش صنعت به دلیل جنگ تحمیلی دچار ضعف شده بود و از طرفی نیز نیاز غذایی جمعیت کشور رو به تزاید داشته است، کشاورزی به عنوان محور توسعه مطرح شد(رحیمی،1377، 203). در این برنامه، استفاده از توانمندی­ها و مزیت­های نسبی مناطق در اتخاذ سیاست­های منطقه­ای کشاورزی، جلوگیری از تخریب بی­رویه منابع طبیعی، حفظ و احیاء و بهره­برداری مناسب از منابع تجدید شونده، ایجاد پوشش جنگلی، برنامه­ریزی در زمینه گسترش صنایع تکمیلی دامی و کشاورزی و ... مورد توجه قرار گرفت (آقاسی­زاده و همکاران،1387، 21). نکته­ی حائز اهمیت در خصوص برنامه دوم توسعه این است که در سال 1377 دفتر محیط زیست و توسعه پایدار تاسیس گردید (دفتر محیط زیست و توسعه پایدار کشاورزی،1383) که تا حدودی توجه به شاخص­های کشاوری پایدار جز اهداف کیفی قرار گرفت.

برنامه سوم ( 1383-1379)

مهم­ترین ویژگی برنامه سوم توسعه شناخت چالش‌های اساسی فرآیند توسعه اقتصادی کشور و سعی در فرآهم ساختن الزامات تحقق توسعه پایدار بود(جهانگرد،1384، 45). از نظر میزان سرمایه­گذاری موجود در بخش کشاورزی، بیشترین رشد در برنامه­ی سوم توسعه اتفاق افتاد (سلامی و دیگران،1389، 159). در این برنامه سعی شد که صنایع تبدیلی کشاورزی مورد توجه بیشتری قرار گیرد. هم چنین مقرر شد که 3 درصد از سپرده­های قانونی بانک مرکزی جمهوری اسلامی در اختیار سه بانک قرار گیرد که بخشی از آن صرف اعطای تسهیلات به طرح­های کشاورزی و دامپروری شود؛ و تصویب شد که در طول سال­های برنامه سوم حداقل 25 درصد از تسهیلات اعطایی کلیه بانک­های کشور را با هماهنگی دستگاه­های اجرائی ذی‌ربط به بخش آب و کشاورزی اختصاص داده شود. در امر توسعه پایدار در این برنامه طرح­هایی از قبیل تعادل دام و مرتع، خروج دام از جنگل و لزوم حفظ و حراست از منابع پایه اتخاذ شده است(سازمان برنامه و بودجه،1379).

برنامه چهارم (1388-1384)

برنامه چهارم در قالب ترسیم چشم انداز آینده در افق بلندمدت و با سرمشق رشد پایدار اقتصادی مبتنی بر محور دانایی و رویکرد جهانی به منظور اصلاح ساختارها و فرآیندهای جامعه برای دوره 88-1384 تهیه و تدوین شد. در این برنامه مقرر گردید که حداقل 10 درصد از منابع قابل تخصیص حساب ذخیره ارزی به ‌بخش غیردولتی و به صورت ارزی - ریالی جهت سرمایه‌گذاری در طرح­های موجه بخش کشاورزی اختصاص یابد. در این برنامه نیز مانند برنامه سوم 25 درصد تسهیلات اعطایی مربوط به کشاورزی به بخش آب کشاورزی اختصاص یافت. هم چنین توسعه بخش کشاورزی و منابع طبیعی با محوریت خودکفایی در تولید محصولات اساسی و حمایت از گسترش صنایع تبدیلی و تکمیلی بخش کشاورزی به نحوی که ضایعات به میزان 50 درصد کاهش یابد، در صدر برنامه­های مربوط به کشاورزی قرار گرفت. در امر توسعه پایدار کشاورزی در این برنامه تصویب شد که بهره­برداری از جنگل صرفا براساس تعدیل اکولوژیک صورت گیرد.

برنامه پنجم (1394 - 1390)

برنامه­ی پنجم توسعه با نرخ رشد 7 درصد در سال و با رویکرد مبنایی پیشرفت و عدالت تصویب شد و نرخ ارزش افزوده در بخش کشاورزی در طول این برنامه توسعه 6 درصد پیش بینی گردید و مقرر شد کل تولیدات محصولات کشاورزی از 102 ملیون تن در سال 86 به 143 میلیون تن در سال 1393 افزایش یابد.

در بخش کشاورزی در برنامه پنجم سرفصلی جدا در نظر گرفته نشده است اما به منظور ارتقای سطح کلی حمایت از کشاورزی به حداقل 35 درصد ارزش تولید این بخش اهداف و برنامه­های مهمی قید شده است که از جمله آن می­توان به ارتقای بهره­وری منابع و صادرات محصولات کشاورزی و بالابردن بینش و مهارت تولیدکنندگان بخش کشاورزی، تهیه و تدوین الگوهای کشت نوین اشاره داشت.

در بحث توسعه پایدار و کشاورزی، به منظور حفظ ظرفیت تولید و نیل به خودکفایی در تولید محصولات اساسی کشاورزی، بر ارتقاء ارزش افزوده بر مبنای ملاحظات توسعه پایدار تاکید شده است. هم چنین در راستای ارتقای آگاهی­های عمومی، حفظ محیط زیست و دستیابی به توسعه پایدار، تهیه برنامه­های آموزشی در ردیف اولویت­ها قرار گرفت و نیز به منظور حفظ منابع آب و خاک در بحث استفاده از سموم و کودهای شیمیایی، مقدار مصرف مجاز برای تولید محصولات باغی و کشاورزی مشخص شد تا ضمن اطلاع رسانی و فرهنگ­سازی، محصولاتی تولید شود که از سلامت برخوردار باشد.

6-2- ارزشیابی محتوای برنامه­ها از منظر توسعه پایدار کشاورزی با استفاده از روش VIKOR و نرم­افزار Atlas.ti تحلیل و ارزشیابی محتوای برنامه­های توسعه پس از انقلاب (جدول 1) نشان داد. در بعد اقتصادی توسعه پایدار کشاورزی به پارامترهایی هم چون میزان درآمد ناخالص بهره­برداران کشاورزی، کاهش هزینه تولیدات، سرمایه­گذاری در امر کشاورزی، اعطای تسهیلات و اعتبارات به فعالیت­های مرتبط و پرداخت یارانه نهاده­های کشاورزی پرداخته شده است. به لحاظ توجه به میزان درآمد ناخالص بهره­برداران کشاورزی از تولید، تنها در برنامه چهارم توسعه به این مقوله مهم پرداخته شده است و در برنامه­های پیش از آن و حتی برنامه پنجم کمترین توجهی به این موضوع اساسی نگردیده است.

میزان توجه به کاهش هزینه تولیدات کشاورزی در میان برنامه­های مورد مطالعه مربوط به برنامه سوم توسعه با60 درصد بوده است. روند توجه به این شاخص بنیادی در متن برنامه توسعه پس از انقلاب موید این است به مرور پس از برنامه سوم، توجه و تأکید سیاست­ها کمتر و در برنامه پنجم صفر گردیده است.

در مجموع بحث درآمد ناخالص ناشی از تولید در بخش کشاورزی و هزینه تولید در آن می­توان اذعان نمود که علی رغم نقش بنیادی این دو فاکتور که در ارتباط مستقیم با پایدار کشاورزی و یا به بیان دیگر، نقش مهمی که در برانگیختن انگیزه بهره­برداران و نسل­های بعدی برای انجام فعالیت­های کشاورزی دارد، تأکید و توجه قابل ملاحظه­ای در متن برنامه­های توسعه کشور نشده است که چالشی اساسی فراروی توسعه پایدار کشاورزی به شمار می­آید.

از حیث توجه به توسعه سرمایه­گذاری در بخش کشاورزی، برنامه­های چهارم و پنجم به طور مشترک دارای بالاترین میزان (28 درصد) بوده است و در مراتب بعدی، میزان توجه به این سیاست راهبردی و اساسی در برنامه دوم و سوم 17 درصد و برنامه اول 11 درصد تعیین شده است که علت اساسی آن را می­توان تأکید به امر برنامه­ریزی و تاثیر عمیق سرمایه­گذاری بخش خصوصی و دولتی در رشد کشاورزی دانست.

میزان توجه به مقوله واگذاری تسهیلات و اعتبارات به بخش کشاورزی در متن برنامه اول توسعه از بیشترین سطح (27 درصد) برخوردار بوده است که به مرور در طی برنامه­های بعدی تا برنامه چهارم توجه به آن کاهش یافته اما در برنامه پنجم تأکید بر آن به طور قابل ملاحظه­ای افزایش یافته است. این امر را می­توان با افزایش ناگهانی جمعیت کشور در دوره زمانی این برنامه و لزوم توجه بیشتر به بحث کشاورزی مرتبط دانست. در کل از آن جا که یکی از مسائل و چالش­های اساسی بخش کشاورزی و روستاها به عنوان کانون تمرکز این فعالیت اقتصادی، نبود و کمبود سرمایه لازم جهت اقدامات و برآورد نیازهای مکانیزم توسعه می­باشد، نادیده گرفتن و یا کم توجهی بر مقوله واگذاری اعتبارات می­تواند خطری جدی فراروی توسعه پایدار بخش کشاورزی به شمار آید. تأکید بر پرداخت یارانه­های نهاده­های بخش کشاورزی از دیگر شاخص­های اقتصادی توسعه پایدار کشاورزی بوده و بررسی­ نشان داد که در محتوای تمامی برنامه­های توسعه به طور یکسان بر آن توجه و تأکید شده است و یکی از علل اساسی این موضوع به شعائر نظام جمهوری اسلامی و اهداف و رویکرد انقلاب بر می­گردد.

 

 

 

 

 

 

جدول 1: میزان توجه به شاخص­های اقتصادی توسعه پایدار کشاورزی درمحتوای برنامه­های پنج ساله توسعه ایران (درصد)

شاخص

 

برنامه توسعه

میزان درآمد ناخالص

کاهش

هزینه

تولید

سرمایه­گذاری در امر کشاورزی

اعطای تسهیلات و اعتبارات به بخش کشاورزی

یارانه نهاده­های کشاورزی

اول

0

20

11

27

20

دوم

0

0

17

23

20

سوم

0

60

17

18

20

چهارم

100

20

28

9

20

پنجم

0

0

28

23

20

جمع

100

100

100

100

100

مأخذ: یافته­های تحقیق، 1391

 

شاخص­های اجتماعی توسعه پایدار کشاورزی در متن برنامه­های توسعه پس از انقلاب (جدول 2) سطح سواد و تحصیلات جامعه کشاورزان، آموزش فنی و تخصصی و توجه به جمعیت جوان شاغل در بخش کشاورزی بوده است. طبق مطالعات صورت گرفته، علی­رغم این که تاکنون تحقیقات متعدد نشان داده یکی از عمده مسائل پیش روی توسعه بخش کشاورزی، پایین بودن سطح سواد و میزان تحصیلات عمده بهره­برداران است اما در محتوای برنامه­های مورد مطالعه کمتر به این موضوع اساسی توجه شده یا به عبارت دیگر، تنها در متن برنامه اول توسعه به مقوله سواد و تحصیلات بهره­برداران بخش کشاورزی تاکید و توجه شده است. به نظر می­رسد علت این امر تاسیس نهضت سوادآموزی در سال 1358 و توجه به ریشه کنی بی­سوادی در این دوره بوده است.

از حیث توجه به امر آموزش فنی و تخصصی کشاورزان نیز در متن برنامه اول بیشترین تأکید و توجه به آن (32 درصد) شده است و در سایر برنامه­ها به میزان برابر (17 درصد) به مقوله یاد شده پرداخته شده است. لزوم حضور جمعیت جوان در بخش کشاورزی به عنوان یکی از مهم­ترین پارامترهای توسعه پایدار کشاورزی است که تنها در برنامه اول به آن توجه شده است. علت تشویق و تأکید به اشتغال جمعیت جوان در بخش کشاورزی را می­توان جلوگیری از مهاجرت­های روز افزون ساکنان جوان روستایی به شهرها در سال­های نخستین پس از جنگ و  ممانعت از شاغل شدن آن­ها در مشاغل غیر بنیادی شهر دانست.

جدول 2: میزان توجه به شاخص­های اجتماعی توسعه پایدارکشاورزی در محتوای برنامه­های پنج ساله توسعه ایران(درصد)

        شاخص

برنامه توسعه

سطح سواد و تحصیلات جامعه کشاورزان

آموزش فنی و تخصصی کشاورزان

جمعیت جوان شاغل در بخش کشاورزی

اول

100

32

100

دوم

0

17

0

سوم

0

17

0

چهارم

0

17

0

پنجم

0

17

0

جمع

100

100

100

مأخذ: یافته­های تحقیق، 1391

در بعد زیست محیطی توسعه پایدار کشاورزی، محتوای برنامه­های توسعه پس از انقلاب به شاخص­هایی هم چون مقابله با بیابان­زایی و خشکسالی، حفاظت و بهره­برداری از آب­های شیرین با رویکرد توسعه پایدار و تکنولوژی سازگار با محیط تاکید شده است. ارزشیابی محتوایی برنامه­های مورد مطالعه موید این است (جدول 3) که به طور کلی شاخص­های زیست محیطی در برنامه اول توسعه چندان مورد توجه واقع نشده است. اهمیت به شاخص مقابله با بیابان­زایی و خشکسالی در برنامه اول تا سوم به صورت یکسان بوده و در برنامه چهارم اشاره­ای به این موضوع نشده است. اما در برنامه پنجم شاهد سیر صعودی آن هستیم به گونه­ای که بیشترین میزان توجه (49 درصد) نیز مربوط به این برنامه می­باشد.

لزوم تأکید بر حفاظت و بهره­برداری از آب­های شیرین به حدی که نیازهای نسل حاضر را برآورده سازد و حقوق نسل­های آینده نیز به مخاطره نیاندازد، در برنامه اول مورد توجه قرار نگرفته است، علت این امر را می­توان عدم توجه به مقولات زیست محیطی و البته توسعه پایدار در بحث کشاورزی دانست، اما در سایر برنامه­ها این مقوله بیشتر مورد توجه واقع شده است و در برنامه­ی پنجم با یک جهش، توجه به این شاخص به نحو چشمگیری (55 درصد) افزایش یافته است که می­توان علت آن را کاهش قابل توجه ذخیره آب­های زیرزمینی و آلوده شدن آب­های سطحی بر اثر گسترش فعالیت­های کشاورزی برشمرد و در واقع زنگ خطری برای دولت محسوب می­گردد.

از حیث توجه به تکنولوژی سازگار با محیط نیز بیشترین میزان تأکید در برنامه پنجم و سوم (40 درصد) صورت گرفته است و همان طور که ذکر شد، توجه به این مقوله در برنامه­های نخستین بعد از انقلاب در اولویت قرار نداشته است. بدین­سان، در مجموع می­توان گفت ملاحظات زیست محیطی و به ویژه تأکید بر پایداری منابع طبیعی مربوط به بخش کشاورزی در برنامه پنجم در بالاترین میزان نسبت به سایر برنامه­های توسعه کشور قرار دارد. 

 

 

 

 

 

 

جدول 3: میزانتوجه بهشاخص­هایزیستمحیطی توسعهپایدارکشاورزیدرمحتوایبرنامه­های پنجسالهتوسعهایران (درصد)

    شاخص

 

برنامه توسعه

مقابله علیه بیابان زایی و خشکسالی

حفاظت و بهره برداری از آبهای شیرین با رویکرد توسعه پایدار

تکنولوژی سازگار با محیط

اول

17

0

0

دوم

17

9

0

سوم

17

27

40

چهارم

0

9

20

پنجم

49

55

40

جمع

100

100

100

                  مأخذ: یافته­های تحقیق، 1391

در مجموع ارزشیابی برنامه­های پنج ساله توسعه پس از انقلاب اسلامی از حیث میزان گرایش و توجه به مقوله توسعه پایدار کشاورزی با استفاده از روش VIKOR در جدول 4 و 5 نشان داده شده است. برنامه پنجم توسعه اجتماعی، اقتصادی، و فرهنگی از نظر میزان توجه به شاخص­های توسعه پایدار کشاورزی در ابعاد اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی دارای رتبه اول بوده است که به نظر می­رسد عواملی هم چون قرارگیری کشور ما در موج و جریان توسعه پایدار در سطح جهان، بروز مسائل و مشکلات زیست محیطی در پهنه سرزمین نظیر بروز بحران آب و خشکسالی­ها، رشد جمعیت و افزایش نیاز غذایی و درک بیشتر اهمیت و لزوم مقوله پایداری از سوی برنامه­سازان و سیاست­مداران کشور نقش زیادی در تأکید برنامه پنجم بر توسعه پایدار کشاورزی داشته است. در مراتب بعدی میزان توجه به مقوله توسعه پایدار کشاورزی در برنامه چهارم توسعه 268/0، برنامه اول توسعه 211/0، برنامه سوم توسعه 197/0 و برنامه دوم توسعه 008/0 ارزشیابی شده است.

جدول 4: ماتریس فراوانی شاخص­های توسعه پایدار کشاورزی در برنامه­های پنج ساله توسعه ایران

بعد

اقتصادی

اجتماعی

زیست محیطی

شاخص

 

 

 

 

برنامه توسعه

درآمد ناخالص

کاهش

هزینه

تولید

سرمایه گذاری در امر کشاورزی

اعطای تسهیلات و اعتبارات به بخش کشاورزی

یارانه نهاده­های کشاورزی

سواد و تحصیلات جامعه کشاورزان

آموزش کشاورزان

جمعیت جوان شاغل در بخش کشاورزی

مقابله علیه بیابان­زایی و خشکسالی

حفاظت و بهره­برداری از آب­های شیرین با رویکرد توسعه پایدار

تکنولوژی سازگار با محیط

اول

0

1

2

6

1

1

2

1

1

0

0

دوم

0

0

3

5

1

0

1

0

1

1

0

سوم

0

3

3

4

1

0

1

0

1

3

2

چهارم

2

1

5

2

1

0

1

0

0

1

1

پنجم

0

0

5

5

1

0

1

0

3

6

2

مأخذ: یافته­های تحقیق، 1391

 

 

جدول 5: رتبه­بندی برنامه­های پنج ساله توسعه ایران بر حسب میزان گرایش محتوایی آن­به توسعه پایداری کشاورزی

 

برنامه

ضریب ویکور

رتبه

 اول

211/0

3

 دوم

008/0

5

 سوم

197/0

4

 چهارم

268/0

2

 پنجم

5/0

1

                                            مأخذ: محاسبات تحقیق

 

7- نتیجه­گیری

نگاهی به وضعیت کنونی کشاورزی در عرصة جهانی به وضوح گویای این مسئله است که قابلیت دوام سیستم­های فعلی تولید محصولات کشاورزی، به طور چشمگیری مورد چالش قرار گرفته است. بدین­سان، توجه به توسعه پایدار کشاورزی به عنوان یکی از مهم­ترین     ضرورت­های زندگی امروز بشر مطرح است. کشور ما نیز همگام با سایر کشورها، چند صباحی است که توجه به مقوله توسعه پایدار کشاورزی را در رأس امور خود قرار داده است. در این مقاله تلاش شده است تا میزان توجه به پارامترها و شاخص­های توسعه پایدار در پنج برنامه توسعه پس از انقلاب اسلامی با استفاده از روش­های علمی مورد ارزشیابی محتوایی قرار گیرد.

نتایج نشان داده است توجه به توسعه پایدار کشاورزی در تمامی برنامه­ها به نحوی از انحاء لحاظ شده است. لیکن ضریب توجه به شاخص­های توسعه پایدار کشاورزی بسیار ناچیز و در بهترین وضعیت نیم بوده است. از طرفی در بین برنامه­ها، در محتوای برنامه­ی پنجم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور (1394-1390) بیشترین میزان توجه و تأکید بر مقوله توسعه پایدار کشاورزی شده است. پس از آن برنامه­ی چهارم دارای بالاترین میزان توجه به مقوله یاد شده بوده است. برنامه­ی اول توسعه پس از انقلاب علی­رغم این که مقارن با دوران شکل­گیری رویکرد توسعه پایدار کشاورزی در عرصه جهانی بوده و ملاحظات زیست محیطی آن نیز کمتر ارزشیابی گردیده، اما در جایگاه سوم قرار دارد که دلیل اصلی آن تاکید بیشتر بر شاخص­های اقتصادی و به سبب آثار جنگ تحمیلی و دوران بازسازی پس از آن بوده است.

در مجموع ارزشیابی محتوای برنامه­های توسعه می­توان گفت هر چند وضعیت کلی محتوای برنامه­ها حاکی از روند رو به رشد توجه و تأکید بر مقوله توسعه پایدار کشاورزی است اما بر مبنای اصول یکپارچه­نگری، بررسی­ نشان می­دهد که در محتوای برنامه­های توسعه به طور همسان و برابر، ابعاد سازنده توسعه پایدار کشاورزی مورد توجه واقع نشده است. به گونه­ای که توجه و تأکید بر ابعاد اقتصادی و زیست محیطی بیش از بعد اجتماعی توسعه پایدار کشاورزی می­باشد. از این رو در صورت تدوام این جریان، امکان تحقق مطلوب و همه­جانبه توسعه پایدار کشاورزی دور از دسترس می­نماید. امری که با توجه به شرایط خاص کشور، فرهنگ اسلامی و جنبه چند بعدی بودن مفهوم توسعه پایدار قابل توجیه نخواهد بود.

به منظور اصلاح برنامه­های پنج ساله توسعه در آینده از حیث توسعه پایدار کشاورزی پیشنهاد می­شود اولا فصلی ویژه به مقوله یاد شده تخصیص یابد و ثانیا پیش از تدوین و تصویب  برنامه­های توسعه، مراکز تحقیقاتی کشور از سوی دولت و مجلس حمایت و هدایت شوند تا به بررسی، ارزیابی و شناخت نقاط ضعف و موانع توسعه پایدار کشاورزی پرداخته و سپس  بایسته­های قانونی متناسب با آن در قانون برنامه توسعه دیده شود.



[1].Vlse Kriterijumska Optimizacija Kompromisno Resenje.

[2].LP-metric

[3]. لایحه برنامه اول توسعه، به دلیل ضعف و عدم انجام و نیز وجود شرایط ویژه ناشی از جنگ تحمیلی مورد تصویب قرار نگرفت. پس از شروع دوره دوم مجلس شورای اسلامی با تغییرات اساسی و اصولی به تدوین "اصلاحیه برنامه اول توسعه جمهوری اسلامی ایران" اقدام نمود.

 
منابع
-     آقاسی­زاده، فتح الله؛ دشتی، سعید؛ اعتمادزاده، امیرحسین. (1387). مدل مفهومی و محتوایی برنامه­های پنج ساله جمهوری اسلامی ایران، هفته نامه برنامه سال هفتم، شماره 300، دی ماه 1387، ص 15 – 21.
-         ادواردز، کلیو آرتور. ( 1379). کشاورزی پایدار، ترجمه و تدوین عوض کوچکی، محمد حسینی، ابوالحسن هاشمی دزفولی، انتشارات دانشگاه مشهد.
-         ازکیا، مصطفی؛ غفاری، غلامرضا. (1388). توسعه روستایی با تاکید بر جامعه روستایی ایران، نشر نی، تهران.
-         برنامه توسعه سازمان ملل متحد، 1994.
-     پاپلی­یزدی، محمدحسین؛ ابراهیمی، محمدامیر. (1387). نظریه­های توسعه روستایی، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه­ها ( سمت)، تهران.
-         تودارو، مایکل. (1378). توسعه اقتصادی در جهان سوم، ترجمه غلامعلی فرجادی، انتشارات موسسه عالی پژوهش و برنامه­ریزی توسعه، تهران.
-     جمعه­پور، محمود. (1377). بررسی و ارزیابی جایگاه اقتصادی و توسعه بخش روستایی در فرایند برنامه ریزی توسعه ملی، مجموعه مقالات همایش پنجاه سال برنامه­ریزی توسعه در ایران، جلد دوم.
-         جهانگرد، اسفندیار. (1384). تحلیل سازگاری سرمایه گذاری در برنامه‌های توسعه ایران، مجله برنامه و بودجه 1384 ، شماره 90.
-     حسینی، فرج الله؛ شریعتی؛ محمدرضا. (1382). نیازهای آموزشی مروجان سازمان کشاورزی سمنان  به کشاورزی پایدار، مجله جهاد، شماره 258، 25- 31.
-                             (1382). نگرش­ها و نیازهای آموزشی مروجان، مجله جهاد، سال 23، شماره 258، 31- 125.    
-         درویشی، عبدالکریم. (1372). ظرفیت و توان توسعه پایدار کشاورزی ایران، اقتصاد کشاورزی و توسعه، شماره 5 ، سال دوم، ص 20-52.
-         دفتر محیط زیست و توسعه پایدار کشاورزی. (1383). مجموعه قوانین و اقدامات ، وزارت جهاد کشاورزی.
-     دولانی، عباس؛ حریری، نجلا؛ حسن­زاده، حافظ­محمد؛ ولی­نژادی، علی. (1391). مروری بر پژوهش کیفی و نرم­افزارهای تحلیل داده­های کیفی، فصلنامه مدیریت سلامت، شماره 15، صص 89-77.
-         رحیمی، عباس. (1377). ارزیابی رویکرد های توسعه روستایی ایران، مجموعه مقالات همایش پنجاه سال برنامه ریزی توسعه در ایران، جلد دوم.
-         زاهدی، شمس­السادات؛ نجفی، غلامعلی. ( 1384). مسائل پایداری کشاورزی در ایران، مجله جامعه شناسی ایران، شماره 2، 73 -106.
-         زمانی­پور، اسدالله. (1373). ترویج کشاورزی در فرایند توسعه، دانشگاه بیرجند.
-         سازمان برنامه و بودجه،  1374-1370 قانون برنامه اول توسعه اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران.
-         سازمان برنامه و بودجه، 1378-1374 ، قانون برنامه دوم توسعه اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران.
-         سازمان برنامه و بودجه، 1383-1379 قانون برنامه سوم توسعه اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران.
-     سلامی، حبیب الله؛ شعبانی، زهره؛ صدر، سیدکاظم. (1389). برآورد موجودی سرمایه در زیربخش های کشاورزی ایران و چگونگی شکل گیری آن در برنامه های توسعه، فصنامه ی پژوهش های اقتصادی ، سال دهم ، شماره اول، ص 133 – 169.
-     طالب، مهدی؛ عنبری، موسی. ( 1387)، جامعه شناسی روستایی با تاکید بر ابعاد تغییر و توسعه در جامعه روستایی ایران، انتشارات دانشگاه تهران، تهران.
-     علیپور، حسن؛ فلاح، ربیع؛ مقدس­فریمانی، شهرام. (1387)، دانش و گرایش محققان سازمان ترویج، آموزش و تحقیقات کشاورزی نسبت به کشاورزی پایدار، مجله پژوهش و سازندگی در زراعت و باغبانی، شماره 81، زمستان 1387، 119 -111.
-     فرانسیس، چارلز. ا. ؛ باتلر فلورا، کورنلیا؛ کینگ، لاری . د. (1377). کشاورزی پایدار در مناطق معتدل، ترجمه عوض کوچکی و جواد خلقانی، انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد.
-     قنبری، یوسف؛ برقی، حمید. (1387)،چالش­های اساسی در توسعه پایدار کشاورزی در ایران، راهبرد یاس، شماره 16، زمستان 1387، صفحات 234-219.
-         کریمی، سعید. (1381). اصول و روش­های تولید در کشاورزی پایدار، مجله جهاد، شماره 254، 40 – 46.
-     کوچکی، عوض. (1374). کشاورزی و توسعه پایدار، نشریه "اقتصاد کشاورزی و توسعه" توسعه پایدار کشاورزی مجموعه مقالات، شماره ویژه، ص 89 -111.
-         لامپکین، ن. ( 1376). کشاورزی ارگانیک، ترجمه عوض کوچکی، دانشگاه فردوسی مشهد.
-         میرزامحمدی، علی. (1391). تحلیل کیفی داده با Atlas.ti، انتشارات ناقوس.
-         مطیعی­لنگرودی، سیدحسن. (1381)، جغرافیای کشاورزی ایران - کشاورزی، انتشارت جهاد دانشگاهی مشهد.
-                           (1386)، برنامه­ریزی روستایی با تاکید بر ایران، انتشارت جهاد دانشگاهی مشهد.
-     مطیعی لنگرودی، سیدحسن؛ شمسایی، ابراهیم. (1386)، توسعه روستایی مبتنی بر تداوم و پایداری کشاورزی: مطالعه موردی بخش سجاسرود زنجان، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، شماره 86، صص 104-85.
-                            (1388). توسعه و کشاورزی پایدار ( از دیدگاه اقتصاد روستایی). تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
-     هاتفیلد، جی ال؛ کارلن، دی ال. (1380) . نظام­های کشاورزی پایدار، ترجمه عوض کوچکی و  محمد حسینی و حمید رضا خزائی ، جهاد دانشگاهی مشهد.
-         هاشمی­دارای، حسن. (1384). کشاورزی پایدار راهگاه توسعه پایدار، انتشارات پرسمان، تهران.
-         هاشمی­نیا، مجید؛ قهرمان، نوذر. (1378). زراعت دیم راهبردی نوین برای پایداری، انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد.
-      Jingzhu; Lin, Xiangyi.(2008), The Multiple Attributed Decision-Making VIKOR Method and Its Application, IEEE
-      Avijit, Gupta. (1998). Ecology and Development in Third World, Second Edition, London, Routledg.
-      Gane, M. (2007). Forest strategic Management and Sustainable Development for Forest Sector, Nether land.                                                                                               
-      Gongn, Jianhua. & Lin, Hui. (2000). Sustainable development for agricultural region in China: case studies, Forest Ecology and Management 128, pp. 27-38.
-      Graham, B. (1998). Sustainable agriculture and rural development. IICA Quarterly NewsletterJournal, Vol 4 , No 1, pp. 1-2, 8-9
-      Harwood, P. (1990). History of Sustainable Agriculture, 1-19.  
-      Hulse, J. H. (1991), Global perspectives on sustainable development: implications for agriculture. Canadian Journal of Agricultural Economics, Vol. 39 No. 4 (I) pp. 541-551
-      Lynam, J.K. (1994). Sustainable growth in agricultural Production: the links between Production, resources, and research.in: Opportunities, Use, and transfer of systems research methods in agriculture to developing Countries. In: zoldsworthy, P., PenninggDeveries, F. (Eds). (PP: 3 - 27.) Kluwer Academic Publishers,. The Netherlands
-      Munssing he, M., W. Shearer. (1995). Defining and Measuring sustainabililty, the United Nations University/ The word bank.
-      Opricovic, Serafim. (1998). Multicriteria Optimization of Civil Engineering Systems. Belgrade: s.n., Faculty of Civil Engineering.
-      Pretty, J.N.)1995(. Regenerative Agriculture, Policies and Practice for sustainability and Self - Reliance. Earthscan blications Ltd. London. England.
UNDP. (1994). Sustainable Human Development and Agriculture. New York. NY. USA.