نوع مقاله : علمی - پژوهشی
نویسندگان
1 کارشناسیارشد رشته مدیریت صنعتی، گروه مدیریت، مؤسسه آموزش عالی زند شیراز، شیراز، ایران.
2 دکتری مدیریت صنعتی، عضو هیئت علمی دانشگاه شیراز.
3 دکتری مدیریت صنعتی، عضو هیئت علمی دانشکده علوم انسانی زند شیراز.
چکیده
کلیدواژهها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Today, the expansion of popular organizations in the world is one of the effective approaches to solving social, cultural, environmental and sometimes political and economic problems. Some governments are trying to deal with these non-governmental organizations with an interactive approach to solve the regional crisis and supports them nationally. This research first explains the organizations and their role in solving problems and then evaluating their performance in the city of Shiraz. The statistical population of this study was all 425 units of non-governmental organizations in Shiraz. Of them, 25 units were collaborating with this research directly. Firstly, these organizations were ranked by identifying the evaluation indices of NGOs using hierarchical analysis technique and expert opinion as well as data envelopment analysis method. Then, according to the purpose of this study, which is to present a new strategy for evaluation and ranking, a new formulation of RPN will be rated by NGOs. The final formula proposed in this study is called NRPN. In the end, it seems that the ranking results of the both NRPN and DEA techniques are close together and the NRPN method can be used to rank and evaluate performance.
کلیدواژهها [English]
مقدمه
حضور مردم در صحنههای کار و فعالیت، در صحنههای تصمیمسازی و تصمیمگیری، اجرا و نظارت بر اجرای بهینه امور، در صحنههای انتخابات، در صحنههای تظاهرات مردمی و غیره از جمله مواردی است که اکثر حکومتها و دولتها بر آنها تأکید داشته و تلاش کردهاند که زمینههای حضور و فعالیتهای مستمر مردم را در صحنههای فوق فراهم کنند. امروزه ارتباط مردم با حکومت و دولتها و جلب مشارکت هرچه بیشتر مردم در امور مختلف از طریق نهادهایی صورت میگیرد که به سازمانهای مردمنهاد معروف شدهاند و به عنوان نهادها و مؤسساتی کارآمد و مکمل بخش دولتی در تأمین اهداف توسعه از جایگاه ویژهای برخوردار هستند.
نفرت و دلزدگی ناشی از فجایع جنگهای جهانی، بهویژه جنگ جهانی دوم، موجب شد تا ملتها همپا با نوسازی خویش، بهتدریج به ضرورت مشارکت در امور مربوط به کشور و حکومت خود پی ببرند و با سازماندهی خویش در چارچوبهایی همانند سازمانهای مردمنهاد، نوع همکاری و تعامل با دولت را نهادینه کنند. پس از پایان جنگ جهانی دوم و همزمان با تحولات مرتبط با ایجاد سازمان ملل، مفهوم سازمانهای مردمنهاد نیز از اهمیت بیشتری برخوردار شد.
هرچند نام این نهاد در منشور ملل متحد عنوان نشده، اما ماده 71 این منشور، در حالی که به وظایف و اختیارات شورای اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل میپردازد، نام سازمانهای مردمنهاد را نیز به عنوان نهادهایی که شورا میتواند از ظرفیتهای آنان جهت کسب اطلاعات دست اول و بهینه، از وضعیت مناطق مورد نظر خود، استفاده کند، مطرح میکند (گلشنپژوه، به نقل از: جاوید، شهریاری افشار و سوری، 2017). با توجه به تعریفی که برگرفته از آییننامه اجرایی تأسیس و فعالیت سازمانهای مردمنهاد (ایران) است، سازمانهای مردمنهاد، تشکلهایی هستند که به صورت داوطلبانه توسط گروهی از اشخاص حقیقی یا حقوقی غیردولتی، با رعایت قوانین تعیینشده، تأسیس میشوند و دارای اهداف غیرانتفاعی و غیرسیاسی هستند.
عبارت »سازمانهای غیردولتی« در سال 1945 با تأسیس سازمان ملل متحد به وجود آمده که مفاد آن در ماده 71 از فصل 10 منشور سازمان ملل ارائه شده است. یکی از اولین سازمانهای مردمنهاد در صحنه بینالمللی »صلیب سرخ جهانی« است که در سال 1863 تأسیس شده و همچنین سازمان عفو بینالملل که بزرگترین سازمان حقوق بشر در جهان است؛ این سازمان یک انجمن جهانی از مدافعان حقوق بشر است که بیش از 5/1 میلیون عضو، حامی و مشترک در 150 کشور و مناطق مختلف جهان دارد (قوام، 2003).
در خصوص سازمانهای مردمنهاد، تاکنون پژوهشهای متعددی به رشته تحریر درآمده است. این پژوهشهای ارزنده با وجود تشابه موضوعی که با پژوهش حاضر دارند، صرفاً بر نقش و جایگاه این سازمانها در اموری مانند محیط زیست، حقوق زنان، حقوق کودکان، امنیت انسانی، آسیبهای اجتماعی، اعتیاد و غیره تکیه کردهاند. در پژوهش حاضر ضمن تعریف سازمانهای مردمنهاد، عملکرد آنها ارزیابی شده است که این مهم میتواند باعث ایجاد انگیزه در مسئولان جهت بهبود عملکردشان شود.
1. ادبیات موضوع
1-1. سازمانهای مردمنهاد
»سازمان مردمنهاد» که بهاختصار »سمن» نامیده شده است، در کلیترین معنایش، سازمانی است با شخصیت حقوقی مستقل، غیردولتی، غیرانتفاعی و غیرسیاسی که برای انجام فعالیت داوطلبانه با گرایش فرهنگی، اجتماعی و مذهبی بشردوستانه و بر اساس قانونمندی و اساسنامه مدون، رعایت چارچوب قوانین موضوعه کشور و مفاد آییننامههای اجرایی آن فعالیت میکند (شیوجی، 2007) و یا به تعبیری دیگر به سازمانهایی اشاره میکند که با وجود اینکه مستقیماً بخشی از ساختار دولت به حساب نمیآیند، اما به عنوان واسطه بین مردم و قوای حاکمیت و حتی خود جامعه نقشی بسیار مهم دارند (بریسون، 2012). با این حال سازمانهای مردمنهاد و غیردولتی مفهومی است که ارائه تعریفی خاص، دقیق و جامع برای آن مشکل است، اما به لحاظ سابقه، عمری به درازای حیات بشر دارد که رشد بیسابقه اینگونه سازمانها و کارکرد خارقالعاده آنها در حل معضلات و ناهنجاریهای بشری، به خصوص در شهرها، باعث شده است تا این نهاد جامعه انسانی، از مفهومی تقریباً مبهم با حیطه وظایفی ثابت و محدود بهگونهای شگفتآور تغییر یافته و به بازیگری قدرتمند در عرصه ملی و بینالمللی تبدیل شود و توانایی تأثیرگذاری هرچه بیشتری را ـ گاهی همدوش دولتها و سازمانهای بینالمللی ـ داشته باشد (انگلوند، 2006).
با عنایت به اسناد سازمان ملل ـ مرتبط با موضوع سازمانهای مردمنهاد ـ از جمله پیشنویسهای 1923 و 1950 مؤسسه حقوق بینالملل و قطعنامههای شورای اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل در سالهای 1950 و 1968 و همچنین با استناد به ماده 1 کنوانسیون 1986 استراسبورگ، میتوان معیارهای عمدهای را برای تعریف سازمانهای مردمنهاد ارائه کرد: الف) داشتن هدف عامالمنفعه و بدون قصد سودجویی؛ ب) ایجاد سازمانهای مردمنهاد بر اساس حقوق داخلی یک دولت؛ پ) انجام فعالیت مؤثر در بیش از یک کشور (معماریان، 2005). همچنین سازمانهای مردمنهاد را میتوان از جنبههای مختلف طبقهبندی کرد (سریرافراز، 2007): 1. از نظر جهتگیری (خیرخواهانه، خدماتی، مشارکتی و توانمندسازی)؛ 2. از نظر سطح عملیات (سازمانهای معطوف به اجتماعی محلی، سازمانهای شهر مقیاس و سازمانهای مردمنهاد ملی و بینالمللی)؛ 3. از نظر دامنه، بعد و موضوع (موضوعی، جغرافیایی)؛ 4. از نظر نوع فعالیت (امدادی و رفاهی، خدمات عمومی، توسعه مردمی، گروهها و شبکههای مدافع).
انواع سازمانهای مردمنهاد در شهر شیراز را میتوان با توجه به طبقهبندی موجود در کتاب »بررسی وضعیت تشکلهای مردمی داوطلب در ایران» (نمازی و اخگری، 1381( طبقهبندی و مشخص کرد که حوزه فعالیت سمنها در شهر شیراز چگونه است. بنابراین تمامی سمنهای موجود در شهر شیراز بر حسب تشابه حوزه فعالیتشان در پنج دسته زیر جای میگیرند: 1. تشکلهای مردمی داوطلب زیستمحیطی؛ 2. تشکلهای مردمی داوطلب بهداشت و جمعیت؛ 3. تشکلهای مردمی داوطلب زنان و توسعه؛ 4. تشکلهای مردمی داوطلب کودکان و جوانان؛ 5. تشکلهای مردمی داوطلب علوم و تکنولوژی.
همچنین بر اساس آخرین اطلاعات جمعآوریشده توسط سایت «پایگاه اطلاعرسانی خیریهها و سمنهای کشور» در سال 1396 تعداد سازمانهای غیردولتی شهر شیراز 425 واحد است که بر اساس نوع فعالیت به دستههای زیر تقسیم شدهاند (khairieh.ir): نیکوکاری و امور خیریه، امور زنان و خانواده، مشاوره و مددکاری، امور کودکان، آسیبهای اجتماعی، اشتغال و کارآفرینی، بهداشت و سلامت، مذهبی ـ هنری و ورزشی، امور بینالملل و اقوام، پژوهشی ـ تحقیقاتی، زیستمحیطی و گردشگری. حوزه فعالیت هر سمن میتواند ترکیبی از دستههای یادشده باشد، که ترکیب این دستهها با هم، میتواند طبقهبندی موجود در کتاب «بررسی وضعیت تشکلهای مردمی داوطلب در ایران» (نمازی و اخگری، 2002) را بیان کند. هرکدام از این سمنها برای شروع فعالیت ابتدا باید با مراجعه به ارگانهای دولتی، مجوز جهت فعالیت اخذ کنند.
در نظام حقوقی و اداری کشور ما مراکز و نهادهای رسمی متعددی برای اعطای مجوز به سمنها در فرایند تشکیل آنها در نظر گرفته شده است. وجود مراکز مختلف برای آغاز فرایند ثبت سمنها عمدتاً به دلیل طیف گسترده صلاحیتهای موضوعی سمنها و نهادهای متولی موضوعات در نظام حقوقی و اداری کشور ماست. به گونهای که هر سمن بنا بر حیطه فعالیت یا مخاطبین خاصی که انتخاب کرده است، لاجرم مجوزها و مراحل ثبت خود را باید از نهادهای متناسب و ذیصلاح در آن موضوع آغاز کند یا در طول مراحل ثبت خود به آنها مراجعه و کسب مجوز کند. آمار سازمانهای مردمنهاد تأسیسشده در طول سالیان گذشته نشان میدهد که مراکز عمده صدور مجوز به سمنها عبارتاند از: وزارت کشور، وزارت ورزش و جوانان (سازمان ملی جوانان سابق) و سازمان بهزیستی. البته در کنار این نهادها، مراکز دیگری نیز اقدام به این عمل میکنند، مانند نیروی انتظامی، سازمان جنگلها و مراتع، اتاق بازرگانی و صنایع و معادن ایران، سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، وزارت علوم و تحقیقات، سازمان شهرداری، وزارت بهداشت و معاونت زنان ریاستجمهوری (نمازی و اخگری، 2002).
1-2. ارزیابی عملکرد
ارزیابی عملکرد معیاری است جهت سنجش فعالیتها که در بُعد سازمانی معمولاً با اثربخشی فعالیتها هممعناست. منظور از اثربخشی، میزان دستیابی به اهداف و فعالیتهای برنامهریزیشده، با ویژگی کارابودن فعالیتها و عملیات است (رحیمی، 2006). قبل از اقدام به ارزیابی عملکرد میبایست انتظارات و معیارهایی که مورد سنجش قرار میگیرد به سازمان ارزیابیشونده ابلاغ شود. همچنین فرایند سنجش و اندازهگیری عملکرد سازمانها در دورههای مشخص صورت پذیرد (طبرسا، 2000). امروزه فنون جدیدی جهت ارزیابی عملکرد و کارایی استفاده میشود که یکی از پرکاربردترین آنها تکنیک تحلیل پوششی دادهها (DEA) دادههاست. در این پژوهش ابتدا با روش تحلیل سلسلهمراتبی و استفاده از نظر خبرگان به شناسایی شاخصهای ورودی و خروجی جهت تکنیک DEA پرداخته میشود. همچنین با توجه به هدف این پژوهش که ارائه روشی جدید جهت ارزیابی عملکرد و رتبهبندی است، با تغییری که در فرمول RPN انجام میشود، از آن جهت ارزیابی عملکرد استفاده میشود. این تکنیک جدید NRPN نامگذاری شده است.
1-3. مروری بر تحقیقات داخلی
عبداللهی و ایمان (2007) در تحقیقی تحت عنوان «ارزیابی سازمانهای مردمنهاد در بخش بهداشت و درمان» به بررسی 15 سازمان مردمنهاد در بخش بهداشت و درمان که در استان تهران فعالیت میکردهاند، با استفاده از پرسشنامه و مصاحبه با مدیریت سازمانها پرداخته است. نتایج این تحقیق نشان میدهد که تمام 15 سازمان دارای فعالیتهای آموزشی ـ پژوهشی بودهاند. 67 درصد به فعالیتهای اجرایی و خدماترسانی نیز پرداختهاند. میانگین کل سیستم ارزیابی عملکرد مدیران سازمانهای مردمنهاد 46/3 درصد یعنی مابین متوسط و زیاد است. طبق نتایج بهدستآمده بیشترین منبع درآمد سازمانهای مردمنهاد (3/93 درصد) از محل کمکهای مردمی و80 درصد سمنها از کمکهایی غیر از کمکهای دولتی و 40 درصد نیز از حق عضویت اعضا و 3/33 درصد سازمانها از کمکهای بینالمللی و 2/49 درصد این سازمانها از دیگر منابع جهت تأمین بودجه برخوردار هستند.
صالحی صادقیانی، امیری، تقویفرد و رضوی (2008) در مقالهای تحت عنوان «رتبهبندی واحدهای کارا با ترکیب رویکرد تحلیل پوششی دادهها و فرایند تحلیل سلسلهمراتبی در سازمانهای بازرگانی استانی» کارایی نسبی سازمانهای بازرگانی استانی را مورد ارزیابی قرار دادهاند. به این صورت که ابتدا متغیرهای ورودی و خروجی در واحدهای تصمیمگیری را شناسایی کرده و سپس با جمعآوری دادههای تحقیق در بازه زمانی سال 1385 با استفاده از مدل BCC خروجیمحور با مقادیر اصلاح شده، کارایی نسبی سازمانهای بازرگانی را مورد سنجش قرار دادهاند. در انتها جهت رتبهبندی نهایی، واحدهای گروه ناکارا با توجه به امتیاز حاصلشده از مدل تحلیل پوششی دادهها رتبهبندی شدهاند و سازمانهای کارا با استفاده از مدل ترکیبی فرایند تحلیل سلسلهمراتبی و تحلیل پوششی دادهها مورد بررسی قرار گرفتهاند. مهمترین خروجی این تحقیق شامل شناسایی واحدهای کارا و امکان برنامهریزی و هدفگذاری استراتژیک عملکرد با استفاده از جواب مدل بهکاررفته، است.
اکبری، جعفری مهرآبادی، تالشی انبوهی، و سبحانی (2017) در تحقیقی تحت عنوان «سنجش کارایی نسبی شهرستانهای استان آذربایجان شرقی در بخش زیرساختهای گردشگری با استفاده از رویکرد تحلیل پوششی دادهها» به بررسی کارایی 19 شهرستان استان آذربایجان شرقی در حوزه گردشگری، با استفاده از تکنیک DEA پرداختهاند. نتایج این تحقیق نشان میدهد که شهرستانهای تبریز، مراغه و میانه با بیشترین میزان کارایی، جایگاه اول تا سوم و شهرستانهای هشترود و زرقان و چاروایماق با کمترین کارایی جایگاه هفدهم تا نوزدهم را به خود اختصاص دادهاند. درنهایت علت اصلی نارکارایی شهرستانها، استفاده بسیار زیاد از ورودیها در قبال تولید اندک خروجیها عنوان شده است. همچنین راهحل اصلی جهت رساندن مناطق ناکارا به مرز کارایی، پیروی از موازین عدالت اجتماعی در همه ابعاد و الگو قراردادن شهرستانهای کارا از بُعد عملکرد از لحاظ زیرساختهای گردشگری بیان شده است.
1-4. مروری بر تحقیقات خارجی
لانگ (2012) در تحقیقی تحت عنوان «پاسخگویی سازمانهای مردمنهاد، در جامعه مدنی و حوزه عمومیشان» به بررسی این موضوع میپردازد که سمنها در کشورهای جهان سوم به طور فزایندهای تبدیل به وسایل بالقوهای در خدمت ایدئولوژی شدهاند. در پایان نتیجه میگیرد که دیدگاههای مدرن رادیکال برای اصلاح پاسخگویی در توضیح مشکلات تحقیقات تجاری مفید هستند، اما برای بررسی نقاط قوت و محدودیت سمنها و اصلاح در حوزه مدنی میتوانند توسعه یابند. بنابراین، این مقاله یک دیدگاه دیالکتیکی را برای بررسی نقشی برای سمنها در حوزه عمومی را که مشخصکننده کاوش برای یک جامعه از خود بیگانه نشده است، پیشنهاد میکند.
چن (2008) طی تحقیقی تحت عنوان «انتخاب سهام توسط تحلیل پوششی دادهها»، از مدل تحلیل پوششی دادهها برای انتخاب پرتفویی از کاراترین شرکتهای موجود در هشت صنایع از بورس اوراق بهادار تایوان استفاده کرده است. در این تحقیق توسط مدلهای CCR و BCC به صورت جداگانه، پرتفوهایی تشکیل شده و در آخر پرتفوهای بهدستآمده از این دو مدل، با پرتفوی حاصل از انتخاب بر مبنای اندازه شرکت و همچنین با میانگین بازده بازار مقایسه شده است. برای مقایسه بازدههای تعدیلشده با ریسک پرتفوهای ساختهشده، از نسبت شارپ استفاده کرده است. در آخر پرتفوی ساختهشده توسط معیار اندازه شرکت، بازده کمتری از بقیه به دست آورده و رد شده است، ولی پرتفوهای ساخته شده توسط مدلهای تحلیل پوششی دادهها مورد قبول بوده است. درنهایت با روش تحلیل پوششی دادهها با درنظرگرفتن همزمان چندین ورودی و خروجی به بازهای بالاتر از میانگین بازده صنعت رسیده و پرتفوی ساخته شده سهام بهینهای را تشکیل داده است.
لی، موگی و هیو (2013) در تحقیقی تحت عنوان «ارائه یک مدل ترکیبی از DEA و AHP برای تخصیص منابع R&D در مورد فناوریهای انرژی در برابر قیمتهای بالای نفت» یک رویکرد تصمیمگیری چندمعیاره دومرحلهای تلفیقی جهت ارزیابی وزنهای رابطهای شاخصها و اندازهگیری کارایی نسبی تکنولوژیهای انرژی در برابر قیمتهای بالای نفت ارائه کردهاند. در مرحله اول فرایند سلسلهمراتبی فازی، ابهامات اندیشه بشر به کمک مقادیر بازهای به جای اعداد ثابت منعکس شده است. در مرحله بعد با استفاده از تکنیک DEA کارایی رابطهای تکنولوژیهای انرژی در مقابل قیمتهای بالای نفت اندازهگیری شده است. درنهایت مشخص شده است که نمره کارایی نسبی تکنولوژیهای انرژی در برابر قیمتهای بالای نفت میتواند به تصمیمگیرندگان جهت تخصیص مؤثر منابع R&D محدود کمک کند.
هریسون (2017) در پژوهشی تحت عنوان «رابطه بین سازمانهای غیردولتی و رهبران سیاسی در غرب بنگال، هند» به بررسی رابطه بین انجیاوها و مقامات دولتی در ایالت بنگال غربی میپردازد. در این تحقیق با استفاده از مطالعه موردی و مصاحبه با مقامات دولتی، نحوه تأمین بودجه این سازمانها توسط دولت و همچنین نحوه استفاده دولت از آنها بررسی شده است. نتایج تحقیق نشان میدهد که وابستگی انجیاوها به بودجه دولتی، موجب ایجاد فشار بر آنها توسط دولت، جهت تغییر ساختار سازمان و تبدیل به سازمانهای بوروکراسی میشود.
2. روششناسی پژوهش
روش تحقیق از نوع میدانی و کتابخانهای بوده و ابزار مورد استفاده یک نمونه پرسشنامه است که با استناد به مفاد تصویب نامه شماره 27862ت/31281ه مورخ 8/5/84 هیئت وزیران (آییننامه اجرایی تأسیس و فعالیت سازمانهای مردمنهاد) تنظیم شده است. جهت جمعآوری اطلاعات لازم از فرمهای تکمیلشده توسط سمنها، که در ادارات دولتی مسئول پیگیری امور سمنها موجود است، استفاده شده است و با توجه به اینکه بسیاری از سمنها این فرمها را به ادارات تحویل نمیدهند، با مراجعه به تعدادی از سمنها، از مدیران این سمنها جهت تکمیل فرم درخواست شده است. قلمروی مکانی در این تحقیق شهر شیراز در نظر گرفته شده و به لحاظ زمانی اطلاعات مربوط به سال 1395 به عنوان منبع تحقیق قرار گرفته است. جامعه آماری در این تحقیق کلیه سازمانهای مردمنهاد در شهر شیراز است که دارای این ویژگیها هستند: 1. دارای تشکیلات و ساختار سازمانی باشند؛ 2. غیردولتی باشند؛ 3. غیرانتفاعی باشند؛ 4. به یک یا چند نیاز جامعه پاسخگو باشند؛ 5. داوطلبانه باشند.
در پژوهش حاضر ابتدا از تکنیک AHP جهت شناسایی عوامل ورودی و خروجی سمنها استفاده شده و پس از آن از روش مرسوم DEA جهت ارزیابی عملکرد سمنها استفاده شده است. همچنین با توجه به هدف پژوهش که ارائه راهکاری جدید جهت ارزیابی عملکرد است، ابتدا فرمول RPN معرفی شده و سپس به ذکر تغییرات پیشنهادی در این فرمول اشاره میشود و فرمول جدید NRPN نامگذاری میشود که تجدیدنظرشده فرمول RPN است. سپس با فرمول جدید، سمنها رتبهبندی میشوند. در این بخش توضیحات لازم در مورد روشهای یادشده، شرح داده میشود.
2-1. تکنیک AHP
فرایند تحلیل سلسلهمراتبی (AHP) یکی از معروفترین فنون تصمیمگیری چندمنظوره است که بر اساس ترجیحات تصمیمگیرنده از میان مجموعهای از شاخصها با معیارهای متفاوت، بهترین شاخص را انتخاب میکند. اساس این روش بر مقایسات زوجی است (ساعتی، 1977). مراحل اجرای تکنیک AHP به صورت زیر است:
ساخت سلسلهمراتبی: در این تکنیک مسئله با چندین شاخص به سلسلهمراتبی از سطوح شکسته میشود. سطح اول شامل هدف اصلی فرایند تصمیمگیری است. سطح دوم، شامل معیارهای کلی است که ممکن است در سطوح بعدی شکسته شود و در آخرین سطح نیز گزینههای تصمیم قرار میگیرند.
مقایسههای زوجی: در این مرحله مقایساتی بین معیارها و زیرمعیارها توسط خبرگان انجام میگیرد. به این صورت که تصمیمگیرنده مجموعه ماتریسهایی ایجاد میکند که به طور عددی اهمیت نسبی شاخصها را نسبت به یکدیگر و هر گزینه تصمیم را با توجه به شاخصها نسبت به سایر گزینهها اندازهگیری میکند. این مقایسات توسط مقیاسهای 1 تا 9 انجام میپذیرد.
محاسبه وزنهای نسبی: در این مرحله محاسبات لازم جهت تعیین اولویت هریک از عناصر تصمیم با استفاده از اطلاعات ماتریسهای مقایسات زوجی، انجام میگیرد. به این صورت که ابتدا مجموع اعداد هر ستون از ماتریس مقایسات زوجی محاسبه شده، سپس هر عنصر ستون بر مجموع اعداد آن ستون تقسیم میشود. ماتریس حاصل، ماتریس مقایسات نرمالشده نامیده میشود که باید میانگین اعداد هر سطر از آن محاسبه شود. این میانگین وزن نسبی عناصر تصمیم با سطرهای ماتریس را مشخص میکند. در این مرحله وزن نسبی هر عنصر در وزن عناصر بالاتر ضرب میشود تا وزن نهایی به دست آید. با انجام این مرحله مقدار وزن نهایی برای هر گزینه حاصل میشود (ساعتی، 1977)
2-2. تکنیک DEA
جهت اندازهگیری کارایی نسبی واحدهای یک سازمان که دارای وظایف مشابه هستند و از تعدادی ورودی برای تولید تعدادی خروجی بهره میگیرند، میتوان از یک تکنیک برنامهریزی ریاضی به نام تحلیل پوششی دادهها (DEA) استفاده کرد (سیفورد و ژو، 2002). هدف تحلیل پوششی دادهها این است که تعیین کند کدام واحد تصمیمگیرنده روی مرز کارایی و کدام یک داخل مرز کارایی قرار دارد (پورکاظمی و رضایی، 2003).
به طور کلی تحلیل پوششی دادهها بر مبنای نوع بازده به مقیاس واحد تصمیمگیرنده مورد ارزیابی، به دو دسته کلی تقسیم میشوند: CCR و BCC که به ترتیب مدلهای با بازده ثابت و متغیر نسبت به مقیاس هستند. مدلهای BCC خود به دو دسته (مدلهای با بازده کاهشی و با بازده افزایشی نسبت به مقیاس) تقسیم میشوند. تمام مدلهای تحلیل پوششی دادهها را میتوان از دو دیدگاه ورودی و یا خروجیمحور، مورد بررسی قرار داد. لذا هریک از مدلهای CCR و BCC خود دارای دو تقسیمبندی دیگر یعنی ورودی و خروجیمحور هستند که در ادامه شرح داده میشوند (مارتین، 2003).
2-3. مدل CCR
این مدل دارای بازده ثابت به مقیاس است و اولین مدل DEA برای اندازهگیری کارایی واحدهای تصمیمگیرنده اسـت که توسط چارنز، کوپر و ورودز مطرح شده است. فرمول شماره 1 مدل CCR را نشان میدهد.
در این الگو، X0، بردار ورودی؛λ0، بردار خروجی واحد تصمیمگیری و متغیر θ در جواب بهینه این مسئله، بیانگر کارایی واحد مد نظر است.
2-4. مدل BCC
اگر بازده نسبت به مقیاس ثابت نباشد، از مدل CCR جهت محاسبه کارایی و بهرهوری نمیتوان استفاده کرد. برای رفع این مشکل بنکر، چارنز و کوپر در سال 1984 مدل BCC را مطرح کردند که در آن بازده نسبت به مقیاس ممکن است متغیر (افزایشی، ثابت یا کاهشی) باشد. فرمول شماره 2 ساختار ریاضی مدل BCC را نشان میدهد. این مدل در پژوهش حاضر مورد استفاده قرار گرفته است.
در ماهیت ورودی، مدل BCC همان مدل CCR در ماهیت ورودی فرمول شماره 1 است با این تفاوت که شامل قیـد جدید ∑nj=1 λj=1 است که با دادن وزن مناسب به شاخصهای ورودی و خروجی، میزان بهرهوری را محاسبه میکند و میتواند با ارائه راهکار بهبود بهرهوری، چگونگی رسیدن واحدهای تصمیمگیرنده ناکارا به مرز کارایی را تعیین کند. اگر مسئله از نگاه ورودیها یا خروجیها یا ترکیب این دو بررسی شود، مشخص میشود که در نگاه ورودی، برای رساندن واحدها به مرز کارایی باید مقدار ورودیهای آن را کاهش داد تا زمانی که نسبت مجموع موزون خروجیها به مجموع موزون ورودیها به حد مطلوب برسد، باید افزایش یابند. در نگاه ترکیبی نیز، همزمان با کاهش مقدار ورودیها، مقدار خروجی نیز افزایش مییابد (مارتین، 2003). با توجه به اینکه در پژوهش حاضر ماهیت شاخص ورودی به گونهای است که نمیتوان مقدار آن را کاهش داد، از مدل BCC با ماهیت خروجی استفاده خواهد شد.
2-5. تکنیک NRPN
روش تجزیه و تحلیل عوامل شکست با استفاده از آثار آن برای شناسایی، طبقهبندی و ارزیابی مخاطرات و ریسکهای ناشی از آن است. به کمک این روش میتوان خطاها را ریشهیابی و از بروز آن جلوگیری کرد. برای ارزیابی و رتبهبندی ریسک حالات خرابی باید نمره اولویت ریسک محاسبه شود. جهت محاسبه RPN به سه فاکتور احتمال وقوع (O) و شدت یا وخامت (S) و احتمال کشف یا بازیابی
سوخکیان، استخریان حقیقی، بحرانی و استخریان حقیقی (2013) طی پژوهشی تحت عنوان «طراحی روشی جهت کمّیکردن، رتبهبندی و مقابله با ریسکهای مرتبط با فعالیتهای بازرسی فنی شرکت گاز استان فارس» بیان میکند که یکی از نقاط ضعف تکنیک RPN در محاسبه عدد ریسک، این است که مقادیر O و S و D در یکدیگر ضرب میشوند تا RPN برای هر ریسک به دست آید. حال اگر فرض شود برای یک مورد ریسک این مقادیر به ترتیب 1 و 1 و 10 باشند، RPN برابر با 10=1×1×10 خواهد بود. در حالی که وجود عدد 10 در بین اعداد نشاندهنده این است که از لحاظ یکی از آیتمها ریسک بسیار بالایی وجود دارد که توسط روش RPN این موضوع نشان داده نمیشود. از طرفی اگر فرض شود مورد ریسک دیگری از اعداد 4 و 4 و 4 تشکیل شده باشد، حاصلضرب این سه عدد برابر 64 میشود. در هر دو مورد مجموع این اعداد برابر 12 است، در حالی که ریسک مورد دوم با استفاده از تکنیک RPN به مقدار 4/6 برابر ریسک مورد اول است، اما ریسک مورد اول با داشتن عدد 10 بسیار پرمخاطرهتر از ریسک مورد دوم است. با توجه به این موضوع و برای رفع این ضعف، فرمول RPN تغییر داده شده و آن را NRPN نامگذاری کردند که به صورت فرمول شماره 4 است:
به ازای مقادیر مختلف γ و β و α از صفر تا 9 مقادیر O و S و D محاسبه میشوند (سوخکیان و همکاران، 2013).
با توجه به اینکه از روش RPN جهت رتبهبندی ریسک استفاده میشود، در پژوهش حاضر سعی شده با تغییری در فرمول RPN، از آن برای رتبهبندی سازمانها نیز استفاده شود. فرمول حاصل به صورت فرمول شماره 5 است:
جهت رتبهبندی یکبار مقادیر شاخصهای ورودی و بار دیگر مقادیر شاخصهای خروجی در فرمول شماره 5 قرار میگیرند، سپس نسبت مقادیر خروجی به مقادیر ورودی محاسبه میشود. برای هر DMU این مقادیر محاسبه شده و در آخر با توجه به این مقادیر به رتبهبندی DMUها پرداخته میشود.
2-6. نرمافزارهای مورد استفاده
از نرمافزار اکسل و سوپر دسیژن جهت تکنیک AHP و نرمافزار DEAP جهت روش تحلیل پوششی دادهها استفاده شده است.
3. یافتههای پژوهش
برای رسیدن به هدف این تحقیق، ابتدا باید شاخصهای ورودی و خروجی جهت ارزیابی عملکرد سمنها شناسایی شود. با استناد به فرم ارزیابی گزارش عملکرد اجرایی و مالی سمنها مصوبه هیئت وزیران مورخ 8/5/84، کلیه شاخصهای ورودی و خروجی جهت ارزیابی عملکرد مشخص میشود. شاخصهای با ماهیت هزینه و همچنین عملیات مالی انجامشده توسط سمنها در طول سال مالی، به عنوان شاخصهای ورودی و همچنین شاخصهای با ماهیت اجرایی و تمام فعالیتهای سمنها که در جهت دستیابی به اهدافشان انجام گرفته است، به عنوان شاخصهای خروجی در نظر گرفته میشود. شاخصهای ورودی شامل دریافت وام توسط سمنها، کمکهای مردمی و کمکهای دولتی و غیره، هزینههای انجامشده و حق عضویت اعضا و امناست. شاخصهای خروجی نیز شامل این موارد است: 1. اقدامات و طرحهای اجراشده که مطابق با موضوع فعالیت و اهداف مندرج در اساسنامه مصوب است؛ 2. مهمترین خدمات ارائهشده به گروههای هدف سازمان (اعم از عموم مردم یا گروههای هدف خاص)؛ 3. فعالیتهای اعضای اصلی هیئت مدیره که در راستای موضوع فعالیت و اهداف سازمان صورتگرفته است؛ 4. اقدامات انجامشده در راستای توسعه فعالیت و توانمندیهای سازمان؛ 5. فعالیتهای بینالمللی سازمان در طول سال مالی؛ 6. اهم پیشنهادات و راهکارهای ارائهشده به سازمانهای دولتی، غیردولتی و مؤسسات عمومی. با توجه به اینکه جمعآوری اطلاعات لازم در مورد عوامل ورودی و خروجی، چه از طریق مراجعه به ارگانهای دولتی مسئول پیگیری امور سمنها و چه از طریق مراجعه به دفاتر سمنها، بارها و بارها با شکست مواجه شد و مسئولان همکاری لازم را در ارائه اطلاعات انجام نمیدادند، در این پژوهش تعداد ورودیها و خروجیها کاهش یافته و این کار با استفاده از تکنیک AHP انجام شده است. جهت اولویتبندی عوامل ورودی، ابتدا طی پرسشنامهای از خبرگان (مدیران و مؤسسان سمنها) خواسته شد تا اهمیت و اولویت هرکدام از عوامل ورودی را با دیگر عوامل ورودی مقایسه کنند. جدول شماره 1 میانگین این نظرات را نشان میدهد.
جهت اولویتبندی عوامل خروجی نیز به همین ترتیب عمل شد، که میانگین نظرات در جدول شماره 2 نشان داده شده است.
A-، اقدامات و طرحهای اجراشده مطابق با موضوع فعالیت و اهداف مندرج در اساسنامه مصوب است B-، مهمترین خدمات ارائهشده به گروههای هدف سازمان (اعم از عموم مردم یا گروههای هدف خاص) است؛ C-، فعالیتهای اعضای اصلی هیئتمدیره است که در راستای موضوع فعالیت و اهداف سازمان صورت گرفته است؛ D-، اقدامات انجامشده در راستای توسعه فعالیت و توانمندیهای سازمان است؛ E-، فعالیتهای بینالمللی سازمان در طول سال مالی است؛ F-، اهم پیشنهادات و راهکارهای ارائهشده به سازمانهای دولتی، غیردولتی و مؤسسات عمومی است.
حال با استفاده از نرمافزار سوپر دسیژن به اولویتبندی عوامل ورودی و خروجی پرداخته میشود که خروجی حاصل از این نرمافزار در دو تصویرهای شماره 1 و 2 نمایش داده شده است.
با توجه به نتایج حاصل از نرمافزار و مشاهده تفاوت اولویتهای خروجی نرمافزار، عامل کمکهای مردمی و دولتی و همچنین عامل هزینهها به عنوان شاخصهای ورودی و سه عامل اقدامات و طرحهای اجراشده که مطابق با موضوع فعالیت و اهداف مندرج در اساسنامه مصوب است، مهمترین خدمات ارائهشده به گروههای هدف سازمان (اعم از عموم مردم یا گروههای هدف خاص) و اقدامات انجامشده در راستای توسعه فعالیت و توانمندیهای سازمان، به عنوان شاخصهای خروجی شناسایی شدند. حال با مشخصشدن عوامل ورودی و خروجی، پرسشنامه لازم تهیه شده و با مراجعه به ارگانهای دولتی مسئول پیگیری امور سمنها و همچنین مراجعه به دفاتر سمنها، به جمعآوری اطلاعات لازم پرداخته میشود. پرسشنامه یادشده به پیوست ضمیمه شده است. اطلاعات جمعآوری شده که مربوط به عملکرد مالی و اجرایی سمنها در سال 95 است در جدول شماره 3 نمایش داده شده است.
در اینجا جهت رتبهبندی سمنها از تکنیک DEA استفاده میشود. بدین منظور از نرمافزار تحلیل پوششی دادهها استفاده شده است. پس از واردکردن شاخصهای ورودی و خروجی پژوهش به نرمافزار، نتایج حاصل به صورت جدول شماره 4 نمایش داده میشود. همچنین علامت اختصاری سمنها در جدول شماره 5 نشان داده شده است. با توجه به نتایج حاصل از نرمافزار تحلیل پوششی دادهها، رتبهبندی سمنها به صورت جدول شماره 6 انجام میشود.
3-1. بهکارگیری تکنیک NRPN جهت رتبهبندی سمنها
در این پژوهش سعی شده جهت دستیابی به نتیجه بهتر تغییری در فرمول RPN ایجاد شود و از آن، جهت ارزیابی عملکرد استفاده شود. فرمول جدید، NRPN نامیده شده است و به صورت فرمول شماره 6 خواهد بود. در این روش نیز از نتایج حاصل از تکنیک AHP جهت عوامل ورودی و خروجی استفاده میشود.
در اینجا O ها همان شاخصهای خروجی مورد استفاده در تکنیک DEA هستند که در روش NRPN نیز مورد استفاده قرار میگیرند. برای دستیابی به نتیجه بهتر همین فرمول برای عوامل ورودی نیز به کار برده میشود، که در فرمول شماره 7 نشان داده شده است.
محاسبات در جدول شماره 7 نشان داده شده است و نتایج رتبهبندی سمنها با استفاده از فرمول پیشنهادی NRPN در جدول شماره 8 نشان داده شده است. در ادامه با توجه به اینکه هدف پژوهش مقایسه نتایج رتبهبندی دو تکنیک DEA و NRPN است، ضریب همبستگی در سطح معناداری پنج درصد بین نتایج حاصل از دو تکنیک با استفاده از نرمافزار SPSS محاسبه میشود. جدول شماره 9 خروجی برنامه SPSS را نشان میدهد. همانطور که در تصویر شماره 3 مشخص است ضریب همبستگی پیرسون 0/716 به دست آمده است و از آنجایی که مقدار معیار تصمیم 0/000 به دست آمده است و کوچکتر از 0/05 است، ضریب همبستگی بهدستآمده معنادار است؛ یعنی بین خروجیهای بهدستآمده از دو روش DEA و NRPN ارتباط معناداری وجود دارد.
4. بحث و نتیجهگیری
با توجه به جداول شماره 6 و 8 و 9 میتوان به نتایج مهمی دست یافت. همانطور که در جدول شماره 9 مشخص است ضریب همبستگی پیرسون 0/716 به دست آمده است، یعنی بین خروجیهای بهدستآمده از دو روش DEA و NRPN ارتباط معناداری وجود دارد. از سویی دیگر با توجه به نتایج حاصل از جداول شماره 6 و 8 مشخص میشود که هر دو سمن«کانون کارشناسان رسمی استانداردسازی» و «مؤسسه مشاعره و خلاقیت حدیث آرزومندی» در هر دو روش DEA و NRPN رتبه مشابهی را به دست آوردهاند. رتبهبندی سایر سمنها نیز غیر از «پایگاه سلامت اجتماعی شیراز» و «فرهنگی هنری خانه هنر شیراز» در هر دو روش DEA و NRPN تقریباً به هم نزدیک است. در روش DEA هر چهار سمن «کوهبانان زاگرس سبز»، «کانون ترویج کتاب و کتابخوانی»، «پیشگامان نسیم مهر و سازندگی» و «انجمن بیماران سیستیک فیبروسیز تار انبوه کیسهای ایرانیان شیراز» رتبه 14 را به خود اختصاص دادهاند. همچنین دو سمن «انجمن حمایت از حیوانات گنجینه مهر باران» و «فرهنگی هنری خانه هنر شیراز» نیز به با کارایی صفر به عنوان ضعیفترین سمن در رتبه 20 قرار گرفتهاند. بنابراین در این روش رتبهبندی از 1 تا 20 صورت گرفته است. در حالی که در روش NRPN رتبه هر سمن متفاوت از سمن دیگر است و رتبهبندی در فاصلههای کمتر انجام شده است، از این جهت به نظر میرسد روش NRPN نتیجه بهتری را نشان میدهد. از سوی دیگر سمن «پایگاه سلامت اجتماعی شیراز» در روش DEA رتبه 20 را به دست آورده در صورتی که همین سمن در روش NRPN رتبه چهار را گرفته است. همچنین سمن «فرهنگی هنری خانه هنر شیراز» نیز در روش DEA رتبه 20 را به خود اختصاص داده در صورتی که همین سمن در روش NRPN رتبه پنج را به دست آورده است. در این تحقیق با توجه به دادههای موجود در فرمهای ارزیابی عملکرد مربوط به هر سمن، به نظر میرسد رتبهبندی انجامشده توسط تکنیک NRPN نتیجه بهتری را نشان میدهد. یکی دیگر از نقاط قوت روش NRPN که در تحقیق (سوخکیان و همکاران، 2013) نیز به آن اشاره شده است، این است که در محاسبه رتبه برای هر سمن، به کمیت هر ورودی و خروجی اهمیت بیشتری میدهد؛ به عنوان مثال جهت مقایسه کارایی دو سمن «جمعیت همیاران سلامت روان اجتماعی طلوع احسان شیراز» و سمن «انجمن حمایت و یاری آسیب دیدگان اجتماعی» با توجه به اینکه نتایج حاصل از روش NRPN اعداد بسیار نزدیکی را نشان میدهد، ولی در رتبهبندی این دو تفاوت وجود دارد و یکی رتبه هشت و دیگری رتبه 12 را کسب کرده است. شاخصهای خروجی سمن «جمعیت همیاران سلامت روان اجتماعی طلوع احسان شیراز» مقادیر 8 و 5 و 2 است که این اعداد بیانگر این است که سمن مربوطه برای عامل خروجی «اقدامات و طرحهای اجرا شده که مطابق با موضوع فعالیت و اهداف مندرج در اساسنامه مصوب است» هشت فعالیت مثبت و در جهت هدف محوله داشته است، که این مقدار نشان از فعالیت بسیار بالای سمن در این عامل خروجی است و از طرفی برای سمن «انجمن حمایت و یاری آسیبدیدگان اجتماعی» تعداد شش فعالیت مثبت ثبت شده است.
با توجه به اینکه که از هر سمن در طول سال مالی با هر شرایطی به طور متوسط انتظار میرود چهار و یا پنج فعالیت را در جهت اهداف مندرج در فرم ارزیابی انجام دهد، سمنی که تعداد فعالیت بیشتری در جهت وظایف محوله انجام دهد، میتواند رتبه بالاتری را کسب کند. تکنیک DEA یکی از ابزارهای قدرتمند ارزیابی عملکرد است. اما نارساییهایی دارد، از قبیل نادیدهگرفتن برخی اطلاعات حیاتی (آمادو، سانتوس و مارکوس، 2012) و حساسیت به تغییرات مجموعه ورودی یا خروجیها (جهانگشای رضایی، معینی و ماکوئی، 2012). در روش NRPN سعی شده فرمولی با استفاده از سعی و خطا به کار گرفته شود که سازگاری مناسبی داشته باشد. در این روش شیب تقریباً یکسان (به بهترین وجه) در تمام نقاط تابع وجود دارد. به طور کلی ارزیابی عملکرد و مقایسه کارایی در بین واحدهای با فعالیت مشابه، میتواند انگیزهبخش مدیران مسئول جهت افزایش کارایی و اثربخشی باشد. بدین منظور بهکارگیری یک روش مناسب جهت ارزیابی عملکرد و رتبهبندی سازمانها که نتایج بهتری را نشان دهد، پیشنهاد میشود. با توجه به نتایج تحقیق حاضر، مشخص میشود ارتباط معناداری بین نتایج حاصل از روش NRPN و روش DEA جهت رتبهبندی واحدها، وجود دارد. بدین منظور پیشنهادهایی ارائه میشود:
- مقایسه روش NRPN با سایر روشهای ارزیابی و رتبهبندی در پژوهشهای آتی انجام شود؛
- استفاده از روش NRPN به طور خاص در ارزیابی و رتبهبندی ریسک به جای فرمول RPN در تکنیک FMEA به کار گرفته شود و نتایج با یکدیگر مقایسه شود؛
- پیشنهاد میشود جهت انجام پژوهشی جدید، ابتدا سمنها طبقهبندی شوند و سپس سمنهای موجود در هر طبقه رتبهبندی شوند؛
- پیشنهاد میشود برای داشتن نتیجه ارزیابی بهتر، از اطلاعات مالی و اجرایی سمنها مربوط به چند دوره متوالی استفاده شود؛
- پیشنهاد میشود برای ارگانهای دیگر از دو روش DEA و NRPN جهت رتبهبندی استفاده شود و مقایسه تطبیقی انجام پذیرد.
در تدوین پژوهش حاضر محدودیتهای بسیاری وجود داشت که در صورت نبود این محدودیتها ارزیابی انجامشده نتیجه بهتری را میتوانست داشته باشد. همکارینکردن مدیران مسئول در جمعآوری اطلاعات مربوط به سمنها یکی از مهمترین این محدودیتهاست؛ چراکه اگر اطلاعات کافی در مورد سمنهای بیشتری به دست میآمد، ابتدا سمنها بر اساس نوع فعالیتشان طبقهبندی میشدند و سپس در هر طبقه، رتبهبندی انجام میشد. در این حالت ارزیابی نتیجه بهتری میتوانست داشته باشد. همچنین در صورت همکاری مدیران مسئول میتوانستیم اطلاعات مربوط به چند دوره مالی و اجرایی سمنها را داشته باشیم و مورد ارزیابی قرار دهیم، که در این صورت نیز بهترین نتیجه در مورد ارزیابی عملکرد آنها به دست میآمد.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
همه اصول اخلاقی در این مقاله رعایت شده است. شرکت کنندگان اجازه داشتند هر زمان که مایل بودند از پژوهش خارج شوند. همچنین همه شرکت کنندگان در جریان روند پژوهش بودند. اطلاعات آن ها محرمانه نگه داشته شد.
حامی مالی
این مقاله حامی مالی ندارد و برگرفته از پایاننامه خانم مینا کرمی در گروه مدیریت مؤسسه آموزش عالی زند شیراز است.
مشارکت نویسندگان
تمام نویسندگان در آمادهسازی این مقاله مشارکت داشتهاند.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.