راهبردهای توسعه صادرات کالای ایرانی به بازار فدراسیون روسیه: مطالعه موردی فرآورده های لبنی

نوع مقاله : گردآوری و مروری

نویسندگان

1 دکترای اقتصاد جهان، استادیار، گروه روسیه، آسیای میانه و قفقاز، دانشکده مطالعات جهان، دانشگاه تهران، تهران، ایران.

2 کارشناس ارشد مطالعات روسیه، گروه روسیه، آسیای میانه و قفقاز، دانشکده مطالعات جهان، دانشگاه تهران، تهران، ایران.

10.32598/JMSP.6.Special.Issue.844

چکیده

مسئله حمایت از کالای ایرانی و توسعه صادرات غیرنفتی یکی از اولویت‌ها و مسائل مهم اقتصاد ایران امروزی است. این مسئله تا جایی اهمیت دارد که سال 1397 از سوی مقام معظم رهبری سال حمایت از کالای ایرانی نام گرفته است. هدف پژوهش کنونی، بررسی راهبردهای توسعه صادرات کالای ایرانی با تمرکز بر فراورده‌های لبنی به بازار پرتوان فدراسیون روسیه است. روش به‌کار‌رفته در این مطالعه، تحلیل ماتریس قوت، ضعف، تهدید و فرصت است و رتبه‌بندی راهبرد‌ها با ماتریس برنامه‌ریزی راهبردی کمی انجام شده است. بنابر یافته‌های پژوهش، راهبرد‌های تولید فراورده‌های لبنی پرطرفدار در روسیه، تلاش برای رفع مشکلات مربوط به خدمات بانکی و بیمه ای و بهبود کیفیت بسته‌بندی فراورده‌های لبنی سه راهبرد ابتدایی در راستای توسعه صادرات فراورده‌های لبنی ایران به فدراسیون روسیه هستند. از سوی دیگر راهبرد‌های تلاش برای عضویت دائم ایران در اتحادیه اقتصادی اوراسیا، ایجاد دوره‌های تخصصی چابکی در بازارهای جهانی و عمیق‌ترشدن روابط سیاسی‌اقتصادی ایران با فدراسیون روسیه به ترتیب سه راهبرد نهایی این مسئله هستند.
طبقه‌بندی : F13, C02, M31

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Export Expansion Strategies of Iranian Commodities to Russian Market: Case of Diary Products

نویسندگان [English]

  • Ehsan Rasoulinezhad 1
  • Taraneh Kazemnia 2
1 PhD. in World Economy, Assistant Professor, Department of Russian, Caucasian & Central Asian Studies, Faculty of World Studies, University of Tehran, Tehran, Iran.
2 MA. in Russian Studies, Department of Russian, Caucasian & Central Asian Studies, Faculty of World Studies, University of Tehran, Tehran, Iran.
چکیده [English]

Support for Iranian products and export expansion of non-oil commodities are always considered as the most vital priorities in Iran’s economy. It has become more important when Ayatollah Ali Khamenei, the Supreme Leader of Islamic Revolution, in his annual speech for the Iranian New Year named the year of 1397 (Iranian calendar) ( March 21, 2018) as “The year of support for Iranian products.” The main purpose of this paper is to analyze developing strategies of Iranian commodities’ export trend with a focus on dairy products into the potential market in the Russian Federation. The methodology of this paper is the SWOT analysis matrix (strength, weakness, opportunity, threats) and a ranking matrix of QSPM. The main findings of this research revealed that the three preliminary strategies to increase dairy products’ export of Iran into Russia are “production of top popular dairy products,” “solving banking and insurance problems,” and “promoting the packaging quality,” whereas “accession of Iran to the Eurasian Economic Union,” “establishing professional agility courses in the world market,” and “promoting the political and economic cooperating between Iran and Russia” are the final strategies in this matter.
JEL Classification: F13, C02, M31

کلیدواژه‌ها [English]

  • Exports
  • Diary products
  • Expansion strategy in market

مقدمه
مسئله حمایت از تولید ملی و کالای ایرانی همیشه یکی از مسائل مهم در نظام اقتصادی ایران بوده است (پایتختی اسکویی، شافعی و رمضانی، 2014؛ رضا قلی‌زاده و آقایی، 2018؛ کرباسی، محمدزاده، رسولیان و اشرفی، 2018). با توجه به شرایط تحریم‌های ناعادلانه غرب و نیاز به قوی‌تر‌شدن نظام تولید و صادرات کالای داخلی، مقام معظم رهبری سال 1397 را سال حمایت از کالای ایرانی نام نهادند (مقام معظم رهبری در شهریور سال 1389با توجه به فشار اقتصادی دشمنان اصطلاح اقتصاد مقاومتی را مطرح کردند (کریم و امیری، 2018) تا اولویت اصلی کشور همچنان مسئله اقتصاد ملی باقی بماند. یکی از زیربخش‌های سیاست حمایت از کالای ایرانی، توسعه صادرات کالاهای ایرانی (صادرات غیرنفتی) است؛ یعنی بتوان با حمایت از تولید‌کننده و نیروی کار فعال در تولید کالاهای ایرانی، سیاست جانشینی واردات را اجرا کرد و چرخ اقتصاد ملی را با سرعت بیشتری گرداند تا تاب‌آوری اقتصاد کلان کشور افزایش یابد (امیری، بیرانوند پیرده، نوروزی عموقین و علیزاده، 2018) و در مقوله صادرات نیز، به صادرات غیرنفتی در مسیر کاهش وابستگی به صنعت نفت و گاز توجه کرد.


با وجود اهمیت توسعه تولید داخلی که خود به افزایش صادرات غیرنفتی کشور منجر می‌شود، متأسفانه در دهه‌های گذشته موفقیت چندانی در این زمینه به دست نیامده است. از مهم‌ترین عوامل تأثیرگذار بر این روند غیرتوسعه‌ای می‌توان به مواردی همچون نبود کنترل کارا در بازار واردات، سیاست‌های پولی ناهمسو با تولید داخلی و سیاست‌های مالی ناکارا اشاره کرد. مسئله‌ای که باید به آن توجه کرد مسئله تفاوت ناکارایی توسعه صادرات غیرنفتی در بازارهای مقصد به طور جداگانه است. مسائل و موانعی که در هر کشور یا منطقه از جهان بر سر راه توسعه صادرات غیرنفتی ایران وجود دارد، از موانع موجود در دیگر کشورها یا مناطق متمایز است.

 

 


یکی از بازارهای هدف مهم در زمینه صادرات غیرنفتی ایران، بازار فدراسیون روسیه است. فدراسیون روسیه به دلایلی همچون وسعت جغرافیایی (بالغ بر 17 میلیون کیلومتر مربع) و برخورداری از جمعیت150‌میلیون‌نفری می‌تواند بازار بسیار بزرگ و پرتوانی برای کالاهای مختلف غیرنفتی ایران باشد. به‌ویژه آنکه ارتباط دریایی میان ایران و فدراسیون روسیه از طریق دریای کاسپین (بنادر شمالی ایران مانند بندر امیرآباد و بندر انزلی با بنادر فدراسیون روسیه همچون بندر آستاراخان) نیز وجود دارد که ظرفیت‌های لازم را برای مراوادات تجاری ما با این همسایه شمالی ایجاد می‌کند. یکی از مهم‌ترین کالاهای تولید‌شده در داخل که به عنوان کالای صادراتی نیز در دهه‌های گذشته شناخته شده است، مجموعه فراورده‌های لبنی است.


گفتنی است فدراسیون روسیه برای تأمین نیاز خود در زمینه فراورده‌های لبنی به واردات آن از دیگر کشورها وابسته است (رسولی‌نژاد، 2018). به گونه‌ای که در سال 2017، معادل 2 میلیون و 630 هزار و 67 دلار فراورده‌های لبنی به این کشور وارد شده است که این میزان نسبت به سال 2016، افزایشی 494هزار و 932‌دلاری داشته است. جدول شماره 1، میزان حجم واردات فراورده‌های لبنی (تعرفه گمرکی 04) به فدراسیون روسیه را در سال‌های 2013 تا 2017 میلادی نشان می‌دهد.
همان‌طور که مشاهده می‌شود در سال‌های 2016 و 2017، از میان فراورده‌های لبنی، پنیر و کشک بیشترین و فراورده‌های خوراکی با منشأ حیوانی کمترین درصد واردات این کشور را به خود اختصاص داده‌اند و درمجموع نیاز فدراسیون روسیه به واردات فراورده‌های لبنی بیشتر مربوط به فراورده‌هایی با تعرفه‌های گمرکی 0406 و 0405 و پس از آن 0402 و 0401 بوده است.


در ارتباط با کشورهای صادر‌کننده فراورده‌های لبنی به فدراسیون روسیه می‌توان به این نکته اشاره کرد که در سال 2017، فراورده‌های لبنی از بیش از 46 کشور جهان به فدراسیون روسیه صادر شده است. از میان کشورهای صادرکننده بلاروس، آرژانتین، اوروگوئه، هلند، آلمان، صربستان، قزاقستان، نیوزلند، فرانسه و ترکیه به ترتیب بیشترین (جمهوری اسلامی ایران با تمام توان خود در همین سال در جایگاه هفدهم کشورهای صادرکننده لبنیات به فدراسیون روسیه قرار دارد) و ایالات متحده آمریکا کمترین حجم صادرات را به خود اختصاص داده‌اند. جدول شماره 2، کشورهای صادرکننده فراورده‌های لبنی به فدراسیون روسیه را در سال 2017 میلادی نشان می‌دهد.
بر اساس داده‌های عنوان‌شده در جدول شماره 2، کشور بلاروس، اصلی‌ترین صادرکننده فراورده‌های لبنی با کد‌های گمرکی 0401 تا 0406 به فدراسیون روسیه است. هلند همین جایگاه را در ارتباط با کد 0407، هند در ارتباط با کد 0408، اتریش در ارتباط با کد 0409و چین در ارتباط با کد 0410 به خود اختصاص داده است. به علاوه بیشترین حجم صادرات فراورده‌های لبنی به فدراسیون روسیه از مبدأ جمهوری اسلامی ایران در سال 2017، به ترتیب مربوط به کدهای 0402 و 0406 و پس از آن کدهای 0401 و 0405 بوده است. کد 0404 نیز کمترین حجم صادرات ایران به فدراسیون روسیه را به خود اختصاص داده است.


با توجه به داده‌های عنوان‌شده در جداول 1 و 2، متوجه دو نکته می‌شویم: 1. بازار فدراسیون روسیه، می‌تواند بازار پرتوانی برای فراورده‌های لبنی ایران به حساب آید، 2. ایران نتوانسته است از توان تولیدی خود برای گرفتن سهم مناسب از بازار فدراسیون روسیه استفاده کند.
زمانی که صحبت از توان تولید کالای ایرانی می‌کنیم، منظور وجود توانایی بالفعل در زمینه تولید منطبق با استانداردهای جهانی (تولیدی که بتواند جایگاه مناسبی در بازارهای جهانی کسب کند) است. هم‌اکنون، ایران در زمینه تولید فراورده‌های لبنی کشوری صادرکننده به حساب می‌آید؛ به گونه‌ای که در سال 2017، معادل 524 هزار و 229 دلار آمریکا (بدون احتساب صادرات کالاکد 0401)، فراورده‌ها ی لبنی خود را به کشور‌های مختلف جهان صادر کرده است. جدول شماره 3، ارزش صادرات فراورده‌های لبنی ایران به بازارهای جهانی را در سال‌های 2016 و 2017 نشان می‌دهد.
با توجه به توان جمهوری اسلامی ایران در صادرات فراورده‌های لبنی (524 هزار و 229 دلار آمریکا در سال 2017) و نیاز فدراسیون روسیه به واردات این کالاها از دیگر کشورها (2 میلیون و 630 هزار و 67 دلار آمریکا در سال 2017) و با درنظرگرفتن مسئله همسایگی دو کشور، به نظر می‌رسد توسعه و افزایش حجم صادرات فراورده‌های لبنی ایران به فدراسیون روسیه امکان‌پذیر باشد. بنابراین مسئله این پژوهش، بررسی راه‌های نفوذ در بازار لبنیات فدراسیون روسیه است که به نوبه خود موجب افزایش حجم صادرات این محصولات، افزایش تولید داخلی و رسیدن به هدف حمایت از کالای ایرانی می‌شود. روش به‌کاررفته در این پژوهش، روش برنامه‌ریزی راهبردی (قوت، ضعف، تهدید و فرصت) و رتبه‌بندی راهبرد‌ها از طریق جدول ماتریس برنامه‌ریزی راهبردی کمی خواهد بود.


روند صادرات فراورده‌های لبنی از ایران به روسیه
فراورده‌های لبنی یکی از کالاهای عمده صادراتی ایران در دهه 1390 شمسی به کشور فدراسیون روسیه بوده است. جدول شماره 4 آمار صادرات انواع فراورده‌های لبنی از کشور ایران به فدراسیون روسیه در دهه 1390 را نشان می‌دهد. طبق داده‌های جدول، صادرات فراورده‌های لبنی ایران از سال 1395 جهش بسیار بزرگی را داشته است که در میان عوامل مختلف، می‌توان امضای توافق‌نامه برجام و اتصال دوباره ایران به سیستم سوییفت را از مهم‌ترین عوامل تأثیرگذار بر این افزایش عنوان کرد. از لحاظ عددی، حجم کل صادرات فراورده‌های لبنی ایران به فدراسیون روسیه از حدود 26 هزار دلار به بیش از 5 میلیون دلار رسیده است.
همچنین طبق داده‌های عنوان شده در جدول شماره 4، از میان فراورده‌های مختلف لبنی، شیر و خامه شیر، غلیظ‌شده، یا به آن قند یا دیگر مواد شیرین‌کننده دیگر اضافه شده (کد 0402) و پنیر و کشک (کد 0406) به ترتیب با مجموع میلیون و 888 هزار و 419 و 6 میلیون و 181 هزار و 972 دلار در دهه 1390 بیشترین سهم صادرات فراورده‌های لبنی ایران به فدراسیون روسیه را به خود اختصاص داده‌اند و در مقابل فراورده‌های خوراکی با منشأ حیوانی که در جای دیگر گفته نشده و مشمول شماره دیگر تعرفه نشده‌اند (کد 0410)، تخم پرندگان، با پوست، تازه، محفوظ‌شده یا پخته (کد 0407) و تخم پرندگان، بدون پوست و زرده تخم، تازه، خشک‌کرده، پخته‌شده در آب یا بخار آب، قالب‌گیری‌شده، یخ‌زده یا به نحو دیگری محفوظ‌شده حتی اگر به آن قند یا دیگر مواد شیرین‌کننده افزوده شده باشد (کد 0408) نیز با حجم تجارت صفر کمترین سهم صادرات فراورده‌های لبنی ایران به فدراسیون روسیه در دهه 1390 را به خود اختصاص داده‌اند.
اگر دوباره به آمار کل واردات فراورده‌های لبنی روسیه از سراسر نقاط جهان توجه کنیم (جدول شماره 1)، مشاهده می‌شود ایران سهم بسیار کمی نسبت به دیگر رقبا در بازار فراورده‌های مختلف لبنی فدراسیون روسیه داشته است؛ برای مثال حجم صادرات فراورده‌های لبنی کد 0402 که اصلی‌ترین فراورده لبنی صادر‌شده از ایران به فدراسیون روسیه است، در مقایسه با حجم کل واردات روسیه از این فراورده از سراسر جهان، تنها سهمی در حدود 1/9 درصد را به خود اختصاص می‌دهد که به دلایلی همچون داشتن مرز آبی با این کشور و فرصت ایجاد‌شده از محل تنش میان روسیه و اروپا (روسیه در پاسخ به تحریم‌های غرب، واردات سهم بزرگی از فراورده‌های غذایی را از این کشورها ممنوع اعلام کرد)، این سهم برای ایران بسیار ناچیز است.
نکته قابل بیان دیگر، نقاط گمرکی است که از مبدأ آن‌ها فراورده‌های لبنی ایران به فدراسیون روسیه صادر شده است که در جدول شماره 5، می‌توان آن‌ها را مشاهده کرد. بر اساس داده‌های این جدول فراورده‌های لبنی در سال 1390، به طور عمده از منطقه آزاد بندر انزلی به فدراسیون روسیه صادر می‌شده است که به مرور زمان شاهد گسترده‌تر‌شدن این مبادی صدور هستیم؛ به گونه‌ای که در سال‌های اخیر منطقه ویژه نوشهر، غرب تهران، اصفهان و منطقه ویژه اقتصادی شیراز، گمرک‌های آستارا، تبریز و مشهد نیز مبادی صدور فراورده‌های لبنی به فدراسیون روسیه بوده‌اند. این مسئله نشان‌دهنده آن است که در سال‌های اخیر شهرهای مختلف ایران نسبت به صادرات این قبیل فراورده‌ها به بازار فدراسیون روسیه گرایش پیدا کرده‌اند. همچنین به سبب همسایگی ایران در شمال خود با فدراسیون روسیه از طریق دریای کاسپین، گمرک‌های نواحی شمالی ایران در زمینه صدور کالاهای ایرانی به فدراسیون روسیه نسبت به دیگر گمرک‌های کشور فعالیت بیشتری دارند.
در ادامه، ساختار نوشتار به صورت زیر خواهد بود: بخش اول نوشتار به بیان ادبیات موضوع خواهد پرداخت که به طور خلاصه پیشینه‌ای از پژوهش‌های انجام‌شده مطرح می‌شود. در بخش بعد روش‌شناسی پژوهش و سپس به واکاوی یافته‌های پژوهش پرداخته شده است و سرانجام در بخش نهایی از یافته‌های به‌دست‌آمده نتیجه گرفته می‌شود .
1- ادبیات موضوع
1-1- پیشینه پژوهش
پژوهشگران و اقتصادانان مختلف به مسئله تجارت خارجی ایران و روسیه چه به صورت دوجانبه و چه در ارتباط با دیگر کشورها توجه کرد‌ه‌اند. در این بخش، می‌توان پژوهش‌های انجام‌شده پیشین را به دو گروه تقسیم کرد؛ گروه اول، مطالعاتی هستند که به پژوهش درباره تجارت فراورده‌های لبنی پرداخته‌اند. گروه دوم، شامل آن دسته از مطالعاتی است که به اشکال مختلف تجارت دو‌جانبه میان ایران و فدراسیون روسیه توجه می‌کند.
گروه اول، شامل مطالعاتی می‌شود که به تجارت فراورده‌های لبنی پرداخته است. نواکوویچ و تامسون (1978) در مطالعه‌ای به بررسی مزایا و معایب واردات فراورده‌های لبنی به یک کشور پرداخته‌اند. آن‌ها با مدنظر قراردادن کشور آمریکا به عنوان یک نمونه مطالعه، به این نتیجه رسیدند که مقوله واردات لبنیات به دلیل اهمیت و نقشی که لبنیات در تأمین سلامت ملی جامعه ایفا می‌کند، نیازمند بازنگری و کاهش مستمر زمانی تا رسیدن به خودکفایی ملی است. تانیری آبور و راسان (1997) در پژوهشی به بررسی میزان تقاضای لبنیات در مکزیک پرداخته‌اند. نتیجه این پژوهش نشان می‌دهد تغییرات قیمت و کشش درآمدی نسبت به قیمت‌های لبنیات از مهم‌ترین عوامل در افزایش حجم تقاضای کالاها لبنی از سوی مردم مکزیک است.
حسینی و رضایی (2011) در پژوهشی وفاداری متقاضیان در بازار فراورده‌های لبنی ایران را بررسی کرده‌اند. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد مهم‌ترین عوامل تأثیرگذار بر ترجیحات مصرف‌کنندگان، قیمت، طعم، تبلیغات، بسته‌بندی و دردسترس‌بودن آن‌ها بوده است. باجنک و فرتو (2014) در نوشتاری درجه رقابت صادراتی فراورده‌های لبنی کشورهای عضو اتحادیه اروپا را از طریق محاسبه شاخص مزیت نسبی آشکار‌شده در سال‌های 2011 تا 2000 میلادی بررسی کرده‌اند. نتایج پژوهش آن‌ها نشان می‌دهد قدرت رقابت این کشورها در فراورده‌های لبنی فراوری‌شده بیشتر است. سلطانعلی، عمادی، روحانی، خجسته پور و نیک‌خواه (2015) میلادی سیکل حیات تولید شیر در استان گیلان را بررسی کرده‌اند. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد با بهبود مدیریت در زمینه تغذیه دام و استفاده از سیستم‌های بیوگاز توان تولید شیر گاو در ایران به میزان زیادی افزایش خواهد یافت.
مطالعه روابط تجاری میان دو کشور ایران و روسیه، گروه دوم مطالعات پیشین را شامل می‌شود که از لحاظ موضوع پژوهشی، پژوهشگران اندکی به این مسئله پرداخته‌اند. حسنی (2009) در مطالعه‌ای به تجارت پوست میان ایران و روسیه در عصر قاجار پرداخته است. براساس یافته‌های این پژوهش تاریخی، در اوایل قرن نوزدهم میلادی، بیش از 60 درصد از پوست تولید‌شده در ایران به کشور روسیه صادر می‌شده است. روند گسترش صادرات پوست ایران به کشور روسیه در زمان مظفرالدین شاه ادامه داشت.
گارنیک (2014) اقتصاد ایران را در شرایط تحریم مطالعه و همچنین چشم‌انداز روابط اقتصادی ایران و روسیه را ترسیم کرده است. نتایج پژوهش او حاکی از آن است که خروج ایران از سیستم سوییفت در سال 2011 میلادی ضربه بزرگی به روابط تجاری دو کشور زده که موجب شده است تمایل تجار دو کشور به انجام مراودات تجاری و پرداخت‌های مالی با روش‌های جایگزین‌شده کاهش یابد. در نوشتاری، فتحی و ولی‌بیگی (2015) به اندازه‌گیری و تحلیل توان رقابتی کالاهای صادراتی ایران در بازار روسیه پرداخته‌اند. بر اساس نتایج این پژوهش، قاعده‌ای کلی برای تبیین رشد همه فراورده‌های صادراتی ایران در بازار روسیه وجود ندارد و برای برخی کالا‌ها اثر کالایی، برخی اثر کشوری و برخی دیگر اثر رقابتی یا ترکیبی از آن‌ها مؤثر بوده‌اند.
همچنین نتایج حاکی از آن است که 9/48 درصد کالاهای صادراتی ایران در فدراسیون روسیه با بازارهای رو به رشدی مواجه بوده‌اند و در مقابل 1/51 درصد این کالاها نیز با بازارهای رو به افول مواجه هستند و باید برای این اقلام کالایی، بازارهای رو به رشد دیگری را به غیر از فدراسیون روسیه به عنوان بازار هدف در نظر گرفت. طاهرنژاد و محمدی کوچ‌ا‌صفهانی (2017) در پژوهشی به شناسایی مزایا و موانع صادرات میوه کیوی به کشور روسیه پرداخته‌اند. نتایج این ﺑﺮﺭﺳﯽ ﻧﺸﺎﻥ ﻣﯽ‌دهد ﻣﯽ‌ﺗﻮﺍﻥ ﺍﺯ ﻃﺮیق سیاست‌های مالیاتی ﻣﻨﺎﺳﺐ، ﮐﺎهش ﺗﻌﺮﻓﻪ ﻭﺍﺭﺩﺍﺕ ﮐﺎﻻهاﯼ ایرانی ﺑﻪ فدراسیون روسیه ﻭ تسهیل ﻣﺒﺎﺩﻻﺕ ﺑﺎﻧﮑﯽ، ﺑﻪ افزایش ﺳﻬﻢ ﺻﺎﺩﺭﺍﺕ کیوی ایران ﺩﺭ ﺑﺎﺯﺍﺭ فدراسیون روسیه ﮐﻤﮏ ﮐرد. ﺩﺭ این ﺭﺍﺳﺘﺎ به‌کارگیری ﺭﻭﺵ‌های ﺍﺻﻮﻟﯽ ﺩﺭ ﺩﺭﺟﻪ‌ﺑﻨﺪﯼ (سورتینگ) ﻭ ﺑﺴﺘﻪ‌ﺑﻨﺪﯼ کیوی ﺑﺎﻋﺚ ﮐﻮﺗﺎﻩ‌ﮐﺮﺩﻥ ﺩﺳﺖ ﻭﺍﺳﻄﻪ‌ها ﻭ ﺗﺠﺎﺭ ﮐﺸﻮﺭهای دیگر ﺧﻮﺍهد شد.
در سال 1396، توکلیان و خسروجردی نقش ارامنه را در مراودات تجاری ایران و روسیه از زمان شاه عباس یکم تا پایان حکومت صفویان بررسی کرده‌اند. یافته‌های آن‌ها نشان می‌دهد ارامنه به دلیل مهارت در انجام امور تجارت و مالی، نقش کلیدی در انجام مراودات تجاری ابریشم از ایران به روسیه داشتند. مهارت آن‌ها به حدی بود که توانستند نقش کلیدی در توسعه روابط تجاری ایران به اروپا از طریق کشور روسیه داشته باشند. رسولی نژاد و پوپوا (2017) به بررسی و تخمین اثرات تحریم‌های اقتصادی ایران و شوک جهانی نفت خام بر تجارت دو جانبه ایران و روسیه پرداخته است. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد تحریم‌های مالی و غیرمالی و شوک قیمت نفت هر سه، اثر منفی بر تجارت دو جانبه ایران و روسیه داشته‌اند و بیشترین ضریب تأثیر نیز مربوط به تحریم‌های مالی ایران از سوی غرب بوده است.
به طور کلی، با درنظرگرفتن این دو گروه از مطالعات پیشین که به آن‌ها اشاره شد، درمی‌یابیم که تاکنون پژوهشی جدی در زمینه صادرات فراورده‌های لبنی از ایران به فدراسیون روسیه صورت نگرفته است و بنابراین این پژوهش به دنبال کامل‌کردن این حوزه از ادبیات موضوع خواهد بود.
2- روش‌شناسی پژوهش
به منظور شناسایی راهبردهای توسعه صادرات فراورده‌های لبنی ایران به بازار پرتوان فدراسیون روسیه از روش تجزیه و تحلیل جدول برنامه‌ریزی راهبردی (قوت، ضعف، تهدید و فرصت) استفاده خواهیم کرد. بدین منظور در ابتدا با مشخص‌کردن چشم‌انداز، عوامل تأثیرگذار بر توسعه صادرات این کالاها از ایران به فدراسیون روسیه استخراج می‌شود که خود شامل طراحی جدول ارزیابی عوامل داخلی و جدول ارزیابی عوامل خارجی است. سپس امتیازات به‌دست‌آمده از این دو جدول، در ماتریس IE‌ جمع‌بندی می‌شود که خود جهت‌گیری تدوین راهبرد‌ها را مشخص می‌‌کند و می‌توان بر اساس آن ماتریس برنامه‌ریزی راهبردی (قوت، ضعف، تهدید و فرصت) را به دست آورد. این ماتریس راهبردهای ممکن برای توسعه صادرات فراورده‌های لبنی ایران را ارائه می‌دهد، اما به دلیل محدودیت‌ها و قیود مختلف نیازمند به گزینش راهبردها هستیم که برای رسیدن به این هدف از روش ماتریس برنامه‌ریزی راهبردی کمی با استفاده از نظرات خبرگان بهره خواهیم جست. شرح بیشتر آنکه عوامل مندرج در جدول عوامل داخلی و خارجی که همان قوت، ضعف، تهدید و فرصت‌ها هستند و همچنین امتیازدهی ماتریس برنامه‌ریزی راهبردی کمی از روش مصاحبه با خبرگان (پنج استاد دانشگاه) استخراج شده است.

3- یافته‌های پژوهش
با بررسی بازار لبنیات در فدراسیون روسیه و بازار تولید داخلی این محصول، عوامل مختلف و تأثیرگذار در قالب دو ماتریس عوامل داخلی و عوامل خارجی در جدول‌های شماره 6 و 7 نشان داده شده است.
این نکته مشخص است که در وهله نخست میزان نقاط ضعف بیشتر از نقاط قوت است و همچنین وزن نسبی نقاط ضعف در مقایسه با نقاط قوت دامنه بیشتری دارد. همچنین در ماتریس ارزیابی عوامل خارجی نقاط تهدید وزن نسبی بیشتری نسبت به نقاط فرصت دارند که قوی‌تر‌بودن وزن نسبی تهدید‌ها و ضعف‌ها نشان می‌دهد برای توسعه صادرات فراوری‌های لبنی ایران به بازار پرتوان فدراسیون روسیه به برنامه‌ریزی دقیق و جدی از سوی برنامه‌ریزان حوزه صادرات و همچنین فعالان این عرصه نیاز است.


ماتریس مستخرج از جدول‌های شماره 6 و 7، خلاصه راهبردهای صادرات فراورده‌های لبنی ایران به فدراسیون روسیه را شامل می‌شود و ماتریس برنامه‌ریزی راهبردی (قوت، ضعف، تهدید و فرصت) نام دارد که در آن تمام راهبردهای قوت / فرصت (SO)، ضعف / فرصت (WO)، قوت / تهدید (ST) و ضعف / تهدید (WT) بر اساس نظر دست‌اندرکاران و کارشناسان پیاده‌سازی و منتج شده است.
در انتها برای به‌دست‌آوردن رتبه‌بندی راهبردهای یاد‌شده در جدول شماره 8، از روش ماتریس برنامه‌ریزی استراتژیک کمی استفاده می‌شود که در این ماتریس ضریب تمامی نقاط قوت و ضعف داخلی و همچنین فرصت‌ها و تهدیدات نسبت به همه راهبردها سنجیده می‌شود که به سبب حجم زیاد محاسبات به آوردن جدول نهایی رتبه‌بندی راهبردها (جدول شماره 9) بسنده می‌شود.


بر اساس جدول شماره 9، راهبردهای تولید فراورده‌های پرطرفدار لبنی در روسیه (همچون ماست‌های میوه‌ای)، تلاش برای رفع مشکلات مربوط به خدمات بانکی و بیمه‌ای و بهبود کیفیت بسته‌بندی فراورده‌های لبنی با امتیاز نهایی 4/5 سه راهبرد نخست برای توسعه فراورده‌های صادراتی لبنی ایران به بازار فدراسیون روسیه هستند و در مقابل راهبردهای تلاش برای عضویت دائم ایران در اتحادیه اقتصادی اوراسیا، ایجاد دوره‌های تخصصی چابکی در بازارهای جهانی و عمیق‌تر‌شدن روابط سیاسی‌اقتصادی ایران با روسیه به ترتیب با امتیازهای نهایی 2/73، 87/2 و 2/57 سه راهبرد نهایی در ارتباط با این موضوع هستند.


گفتنی است راهبردهایی همچون آشنایی بیشتر با قوانین و استانداردهای فراورده‌های لبنی در فدراسیون روسیه و نیز برپایی نمایشگاه‌ها و سمینارهای مشترک میان واردکنندگان و صادرکنندگان روسی و ایرانی جز راهبردهای مهم در این زمینه هستند که امتیازات نهایی آن‌ها به ترتیب 3/90 و 3/71 است.
4- بحث و نتیجه‌گیری
به دنبال نام‌گذاری سال 1397 از سوی مقام معظم رهبری به سال حمایت از کالای ایرانی، این پژوهش تلاشی کاربردی در همین زمینه است و به مسئله عدم موفقیت چشمگیر ایران در صادرات فراورده‌های لبنی خود به بازار پرتوان فدراسیون روسیه توجه کرده است. در این راستا سعی شد تا با استفاده از نظرات خبرگان و کارشناسان بازار اقتصاد روسیه گفتمانی علمی بر اساس روش تحلیل ماتریس برنامه‌ریزی راهبردی (قوت، ضعف، تهدید و فرصت) شکل گیرد.
براساس یافته‌های این تحقیق، سه راهبرد اصلی برای توسعه فراورده های صادراتی لبنی ایران به کشور روسیه شامل تولید فرآورده‌های پرطرفدار لبنی در روسیه، حل موانع بانکی و بیمه‌ای، و بهبود کیفیت بسته‌بندی فرآورده‌های لبنی صادراتی کشور ایران به کشور روسیه است. چنان‌که مشخص است هم‌راستایی فراورده‌های لبنی صادراتی با سلیقه و سبک مصرفی جامعه در فدراسیون روسیه مهم‌ترین راهبرد موجود است که این هم‌راستایی باید با کیفیت بسته‌بندی این کالاها متناسب باشد، چراکه تقریباً تمام رقبای دیگر ایران همچون چین و ترکیه، به مسئله ظاهر کالاهای صادراتی خود در این زمینه کاملاً توجه دارند و کالاهای صادراتی ایران برای گرفتن سهم از بازار دیگر کشورها باید این مهم را مدنظر قرار دهند. همچنین مسئله مراودات پولی و مالی منتج‌شده از صادرات نیز مسئله مهم دیگری است که با توجه به اعمال تحریم‌های غرب بر ضد هر دو کشور (رسولی‌نژاد، 2018) به نظر می‌رسد فرصت مناسبی برای انجام گفت‌وگوها و رسیدن به یک دالان مالی متقابل فراهم است.
هرچند وجود شعبه میربیزنس بانک و شعبه بانک ملی ایران در فدراسیون روسیه مشکلات نقل و انتقال پول را میان دو کشور تا حدود زیادی حل کرده است. همچنین راهبردهایی همچون عضویت دائم ایران در اتحادیه اقتصادی اوراسیا یا عمیق‌تر‌شدن روابط سیاسی‌ اقتصادی دو کشور جزء کم‌اهمیت‌ترین راهبردهای ممکن ایران برای توسعه فراورده‌های لبنی خود به آن کشور به حساب می‌آیند. مهم‌ترین دلیل در کم‌اثربودن این راهبردها، اهرم فشار کشورهای ثالث همچون آمریکا و اسرائیل، نبود دوست دائم سیاسی‌اقتصادی برای روسیه (منفعت‌طلبی روسیه در روابط بین‌الملل خود)، نبود وحدت در احزاب ایران در نزدیک‌شدن به روسیه و اروپا و ساختار نفتی هر دو اقتصاد است که مانع بزرگی بر سر راه پیوستن دائم ایران به اتحادیه اقتصادی اوراسیا و نیز تبدیل‌شدن آن به شریک اصلی سیاسی‌اقتصادی فدراسیون روسیه است.
با توجه به یافته‌های این پژوهش به فعالان اقتصادی و برنامه‌ریزان حوزه حمایت از تولید داخلی و صادرات غیرنفتی پیشنهاد می‌شود با درنظرگرفتن تمام ابعاد بازار فدراسیون روسیه، به صادرات کالاهای لبنی متنوع بر اساس ترجیحات مصرف‌کنندگان روسی به همراه بسته‌بندی مناسب و شکیل و همچنین آموزش استانداردهای کالا و رویه‌های گمرکی فدراسیون روسیه مبادرت کنند و برای نفوذ هر چه بیشتر، مقتدرانه و پایدار برندهای کالاهای لبنی ایران در بازار آن کشور تلاش کنند. برای رسیدن به این هدف استفاده از راهنمایی‌های بخش رایزنی اقتصادی سفارت جمهوری اسلامی ایران در فدراسیون روسیه و بررسی ویژگی‌های دیگر رقبای خارجی در بازار لبنیات روسیه کمک شایانی خواهد کرد.
نکته مهمی که باید بدان اشاره شود آن است که بازار روسیه از صادرکننده ایرانی خواهان تضمین تداوم عرضه کالا در زمان مقتضی است که صادرکنندگان ایرانی به این مسئله نیز باید توجه کنند تا بازار فدراسیون روسیه نه به صورت بازاری کوتاه‌مدت، بلکه بازاری بلندمدت در نظر گرفته شود.
برای پژوهش‌های آتی، نیز نویسندگان پیشنهاد می‌کنند با روش‌های تصمیم‌گیری چند‌معیاره همچون تاپسیس فازی، استراتژی‌های نفوذ و توسعه این کالاها در بازار فدراسیون روسیه بررسی شود. همچنین بررسی توان‌های تجاری ایران در این نوع کالاها با استفاده از شاخص هایی همچون شاخص کرایسدل، شاخص کیسنوس و شاخص مزیت نسبی آشکارشده نیز مکمل یافته‌های این پژوهش خواهد بود.
ملاحظات اخلاقی
حامی مالی
این پژوهش حامی مالی ندارد.
مشارکت نویسندگان
همه نویسندگان در آماده‌سازی این مقاله مشارکت داشته‌اند.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.

  1. Amiri, H., Pirdadeh Beyranvand, M., Norouzi Amogin, F., & Alizadeh, Sh. (2018). [Estimation Vulnerability and resilience indicators in Iran economy (Persian)]. Quarterly Journal of The Macro and Strategic Policies, 6(23), 434-55. [DOI:10.32598/JMSP.6.3.434]
  2. Bojnec, Š., & Fertő, I. (2014). Export competitiveness of dairy products on global markets: The case of the European Union countries. Journal of Dairy Science, 97(10), 6151-63. [DOI:10.3168/jds.2013-7711]
  3. Fatthi, H., & Vali Beigi, H. (2015). [Measurment and analyzing of the competitive ability of Iran’s export goods in the Russian market (Persian)]. Journal of Economic Research, 13(71), 14-27.
  4. Garnik, S.A. (2014). [Iran’s economy under sanctions and prospects of economic relations with the Russian federation (Russian)]. Modern Scientific Thought, 4, 155-66.
  5. Hasani, R. (2009). [A review on skin trade between Irān and Russia during the Qājār Era (Based on records of Irān’s foreign ministry; 1828-1909) (Persian)]. Journal Management System, 19(1), 49-54.
  6. Hoseini, M. H., & Rezaei, M. (2011). [Factors affecting brand loyalty in the dairy market (Persian)]. Journal of Business Management, 5(38), 57-79.
  7. Karbasi, A., Mohammadzadeh S. H., Rasoolian, A., & Ashrafi, M. (2018). [Export development strategies and expanding economic cooperation with central Asian countries (Persian)]. Quarterly Journal of The Macro and Strategic Policies, 6(21), 100-21.
  8. Karim, M. H., & Amiri, H. (2018). [Strategies and challenges of resistance and austerity economy (Persian)]. Quarterly Journal of The Macro and Strategic Policies, 5(5), 61-80.
  9. Novakovic, A., & Thompson, R.L. (1978). Dairy imports: How Serious a Threat? Journal of Diary Science, 61(11), 1627-33. [DOI:10.3168/jds.S0022-0302(78)83776-X]
  10. Paytakhti Oskooe S. A., Shafei, E., & Ramezani, R. (2014). [The supply of non-oil export in Iran: Applying Kalman filter approach (Persian)]. Quarterly Journal of The Macro and Strategic Policies, 1(4), 69-86.
  11. Rasouli Nejad, E. (2018). [A global study of resistance economics: Case study of Russia and Iran (Persian)]. Quarterly Journal of The Macro and Strategic Policies, 5(Special Issue), 45-62.
  12. Rasoulinezhad, E. (2018). A new evidence from the effects of Russia’s WTO accession on its foreign trade. Eurasian Economic Review, 8(1), 73-92.
  13. Rasoulinezhad, E., & Popova, L. (2017). An estimation of the impact of economic sanctions and oil price shocks on Iran-Russian trade: Evidence from a gravity-VEC approach. Iranian Economic Review, 21(3), 469-97. [DOI:10.22059/IER.2017.62926]
  14. Rezagholizade, M., & Aghaei, M. (2018). [Export-led growth hypothesis: Empirical evidence of industry sector in aggregate and sub-sectors in Iran (Persian)]. Quarterly Journal of The Macro and Strategic Policies, 5(5), 40-60.
  15. Soltanali, H., Emadi, B., Rohani, A., Khojastehpour, M., & Nikkhah, A. (2015). Life cycle assessment modeling of milk production in Iran. Information Processing in Agriculture, 2(2), 101-8. [DOI:10.1016/j.inpa.2015.06.003]
  16. Taher Nejad, K., & Mohammadi Kouchesfahani, M. [Identifying the benefits and barriers to exporting kiwi (Case study of Russia) (Persian)]. Paper presented at Third International Conference on Accounting and Management with a New Science Approach, Tehran, Iran, 15 March 2017.
  17. Tanyeri-Abur, A., & Rosson III, C. P. (1997). Demand for dairy products in Mexico. Agricultural Economics, 16(1), 67-76. [DOI:10.1016/S0169-5150(96)01204-2]