نویسندگان
1 عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد شیراز
2 کارشناس ارشد اقتصاد
3 دانشجوی کارشناسی ارشد اقتصاد
چکیده
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Tourism is recognized as one of the pillars of sustainable development in views of many economists. Tourists can play an important role to identify opportunities and constraints of a country and it can play a role in the development of economic relations, regional and national development and diversification of the national economy and regional. We analyze the relationship between economic growth and tourism development in the MENA region with causality model and estimates the relationship with the fixed effects method for the period 1999 to 2009. Based on the results, the tourism and economic growth in MENA countries, there has a two-way causality. And if economic growth in MENA countries have one percentage increase, tourism in the MENA countries 21/0% will increase. On the other hand, if arrival tourist to MENA countries has one percentage increase, then GDP for MENA countries -as an indicator for economic growth- have 14/0% increase.
کلیدواژه‌ها [English]
مقدمه
همزمان با پیشرفت بشریت در حوزه ارتباطات، گردشگری به عنوان یک صنعت بین المللی که از جنبه های متفاوتی می توان به آن نگاه کرد، وارد معادلات بشری گردید. بهگونه ای که امروزه تکیه بسیاری از اقتصادها برای دستیابی به رشد اقتصادی بر صنعت گردشگری گذاشته شده است. از طرف دیگر، رشداقتصادی بر رشد این صنعت نیز تأثیر گذار است. به عبارت دیگر تأثیر گذاری دو عامل رشد اقتصادی و رشد گردشگری بر یکدیگر، تأثیری دوجانبه به نظر می رسد. موضوع و هدف این پژوهش، تلاش در اثبات این موضوع و میزان اثرگذاری و اثر پذیری این دو پدیده بر یکدیگر است.
قرن بیست و یکم، قرن بهره‌گیری از فرصت‌های تجاری ارزشمند در بخش‌های خدماتی به ویژه گردشگری است.[1]
با این حال، هنگامی که اثرات گسترده تر صنعت گردشگری را در دنیا به حساب آوریم، پیش بینی میشود که این صنعت در 5/6 تریلیون دلار از اقتصاد جهانی مشارکتی غیر مستقیم داشته باشد و حدود 260 میلیون شغل نیز در ارتباط با این صنعت هستند که حدوداً 1شغل از هر 12 شغل بر روی کره زمین می‌باشد. این آمار برای سال 2011 حدود 3/6 تریلیون دلار از کل تولید ناخالص داخلی جهانی، 255 میلیون شغل، 743 میلیارد دلار در سرمایه گذاری و 2/1 تریلیون دلار مشارکت در صادرات بوده است. این آمار برابر است با 9 درصد تولید ناخالص (GDP) جهانی، یک دوازدهم اشتغال، 5 درصد از سرمایه گذاری و 5 درصد از صادرات است.[2]
کشورهای منا[3] ، یا کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا ، شامل کشورهای عمده تولیدکننده نفت هستند . حد این منطقه منا از کشور مراکش در شمال غربی قاره آفریقا آغاز میشود و تا ایران، شرقی‌ترین کشور منطقه خاورمیانه امتداد می‌یابد. این منطقه دارای ۶۰ درصد منابع نفتی و ۴۵ درصد منابع گازی جهان است. اقتصاد این کشورها رابطه تنگاتنگی با تغییرات جهانی بهای نفت دارد. این منطقه یکی از قدیمی‌ترین حوزه‌های برداشت نفت در جهان محسوب می شود.[4]
طی چند دهه اخیر بسیاری از کشور ها سرمایه گذاری های کلانی در بخش گردشگری انجام داده اند .به عنوان مثال کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس[5] که تقریبا تا چندی پیش نامی از آنها در عرصه گردشگری نبود، هم اکنون برنامه ریزی نموده اند تا سه تریلیون دلار در توسعه زیرساخت های گردشگری و تجاری سرمایه گذاری کنند. از آنجایی که نیاز به تنوع زیرساخت های اقتصادی و تجاری از چند سال گذشته به دغدغه ای اصلی برای کشورهای تک محصول تبدیل گشته است، این گونه ترفندهای اقتصادی راهبردی جدید را برای افزایش و چند شاخهای کردن درآمد آنها به وجود آورده است. بنا بر اظهار نظر بانک جهانی ، کشورهای ثروتمند منطقه همچون عربستان و امارات به صورت گسترده ای در این بخش برای تغییر اقتصاد و صادرات خود سرمایه گذاری کردند درحالی که کشورهای عربستان، مصر و مراکش جزئی از کشورهای منطقه منا محسوب می شوند، از درآمد بالایی در صنعت گردشگری نیز برخوردارند.[6]
با توجه به به اهمیت صنعت گردشگری به عنوان راه مطمئنی برای کسب درآمد و کم کردن وابستگی به صادرات نفت و اینکه کشورهای حوزه منا دارای قدمت زیاد و همچنین دارای جذابیت های فرهنگی ، طبیعی و تاریخی هستند ، لازم است که در زمینه جذب گردشگران خارجی گام بردارند، تا زمینه رشد اقتصادی کشورهای منا بیش از پیش فراهم شود.[7]
با شناسایی جایگاه گردشگری و نقش آن در رشد اقتصادی کشورهای حوزه منا ، به منظور بهره‌گیری بهینه از این قابلیت‌ها در زمینه تنظیم روابط اقتصادی کشورهای حوزه منا می توان استفاده نمود.
لذا با توجه به اهمیت موضوع ، در این مقاله با استفاده از داده های آماری دوره زمانی1999 تا 2009 ، به بررسی رابطه علی بین توسعه گردشگری و رشد اقتصادی در محدوده جغرافیایی منا شامل کشورهای افغانستان، ارمنستان، آذربایجان، بحرین، مصر، جمهوری اسلامی ایران، عراق، موروکو، کویت، لیبی، الجزایر، مالت، سومالی، سودان، جیبوتی، گرجستان، قبرس ، فلسطین، رژیم اشغالگر قدس، اردن، لبنان، نیجر، نیجریه، عمان، پاکستان، قطر، عربستان سعودی، سوریه، تونس، ترکیه، ترکمنستان، امارات متحده عربی و یمن پرداخته و با هدف پاسخگویی به پرسشهای:
1) آیا میان رشداقتصادی ورشد گردشگری در منطقه منا رابطه علیت برقرار است؟
2) تاثیر پذیری رشد اقتصادی و توسعه گردشگری در منطقه منا چگونه خواهد بود؟
به آزمون فرضیات اساسی زیر می پردازیم :
1 ) میان رشداقتصادی ورشد گردشگری در منطقه منا رابطه علیت دوطرفه برقرار است .
2) رابطه اثر میان رشد اقتصادی و گردشگری مثبت است .
1 _ پیشینه تحقیق
1-1) مطالعات انجام شده درداخل کشور
مطالعات اقتصادی مربوط به صنعت گردشگری در ایران بسیار محدود است ، در صورتی که مطالعات مربوط به اقتصاد گردشگری در سایر کشورها وسیع و گسترده است. (موسایی 1383 ) در این پژوهش با وجود محدودیت منابع، سعی بر آن داریم مطالعاتی را بررسی کنیم که رابطه بین اقتصاد و یا زیر بخشهایی از اقتصاد و گردشگری را به صورت علی بیان کرده اند.
وی پس از بررسی ورود گردشگران به ایران ، طی سال های مورد مطالعه هفت کشور از بین ده کشور عمده متقاضی یعنی کشورهای آلمان ، فرانسه ، انگلستان ، هندوستان ، ژاپن ، پاکستان و ترکیه را انتخاب و از داده های سالیانه آنها در تخمین الگوها استفاده کرده است.ایشان به پیروی از شان و ویلسون الگوی خود توضیح برداری شش متغیره ای را انتخاب و با استفاده از تکنیک رگرسیون های به ظاهر نا مرتبط تخمین زده و جهت بررسی رابطه علی بین متغیرهای تجارت و گردشگری از آزمون تودا یاماماتو (1995 ) استفاده کرده است .
نتایج تحقیق نشان می دهد که رابطه علی یک طرفه از تجارت به گردشگری وجود دارد ، بدین معنا که افزایش تجارت در ایران منجر به معرفی بیشتر ایران وکالاهای صادراتی ایران در صحنه جهانی شده و باعث افزایش ورود جهانگردان خواهد شد و باستناد نتیجه پیشنهاد شده است که در برآورد الگوهای پیش بینی تقاضا برای گردشگری ، تجارت به عنوان یکی از عوامل تعیین کننده صنعت گردشگری در نظر گرفته شود.
نتایج این تحقیق نشان میدهد که بین توسعهی گردشگری بین المللی و رشد اقصادی رابطه ی متقابل و دو طرفه ای وجود دارد ؛ به طوری که میتوان گفت هر چه کشور از رشد اقتصادی بیشتری بر خوردار باشد، از تعداد گردشگران بیشتری نیز برخوردار است و همچنین هر چه گردشگری بین المللی کشور از میزان توسعه ی بالاتری بر خوردار باشد، کشور به رشد اقتصادی بیشتری نیز دست خواهد یافت.
بر اساس نتایج به دست آمده ، یک درصد افزایش در GDP کشور باعث افزایش 92/0 درصد در گردشگری و یک درصد افزایش در گردشگری باعث افزایش 41/0 درصد در GDP می شود.
یافته ها نشان می دهد:
1 - در کشورهای مورد مطالعه ، توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات در صنعت گردشگری بر روی رشد اقتصادی اثر مثبت دارد و شدت آن در کشورهای توسعه یافته نسبت به کشورهای در حال توسعه بیشتر است.
2 - در هر دو دسته کشورها، هر چه سهم مخارج فناوری اطلاعات و ارتباطات به تولید ناخالص داخلی در زیر بخش های خدمات رایانه، مالی، آموزشی و حمل و نقل در این صنعت افزایش می یابد، جذب گردشگر فزونی یافته به طوری که به ازای هر یک واحد افزایش در مخارج بالا به ترتیب 03/ ، 14/ ، 12/ ، 18/ واحد گردشگری افزایش می یابد، همچنین متغیرهای تولید ناخالص داخلی سرانه، درجه باز بودن اقتصاد، سرمایه انسانی و سرانه مخارج آموزشی اثر مثبت و معناداری بر جذب گردشگر دارند.
طیبی و همکاران (1387)[11] در مقاله ای با عنوان «بررسی رابطه بین‌المللی گردشگری و رشد اقتصادی (مطالعه‌ی موردی ایران، کشورهای عضو OECD به علاوه کشورهای منتخب )» به بررسی رابطه علّی‌بین گردشگری بین‌المللی و رشد اقتصادی برای کشورهای OECD و چین، هنگ کنگ، مالزی، روسیه و تایلند ، طی سال‌های 1995 تا 2004 با استفاده از یک الگوی Panel پرداختهاند.
نتایج تحقیق نشان می دهد که رابطه علی بین گردشگری و رشد اقتصادی ایران، کشورهای OECD به علاوه کشورهای منتخب ، رابطه علی دو طرفه است و بین این دو متغیر، تعادل بلند مدت وجود دارد.
بین توسعه گردشگری بین‌المللی و رشد اقتصادی رابطه‌ای متقابل و دو طرفه وجود دارد به طوری که هرچه کشورهای ذکر شده در این مطالعه از رشد اقتصادی بیشتری برخوردار باشند از تعداد گردشگر بیشتری نیز برخوردار هستند و هرچه گردشگر بین‌المللی از میزان توسعه بالاتری برخوردار باشند،این کشورها می‌توانند به رشد اقتصادی بیشتری دست یابند.
بدین منظور از میان 57 کشور عضو سازمان کنفرانس اسلامی، تعداد 27 کشور که بر اساس طبقهبندی بانک جهانی بهعنوان کشورهای عضو این سازمان هستند برای پژوهش انتخاب شدهاند.
در این پژوهش به منظور تخمین پارامترها از روش اثرات ثابت استفاده کرده و نتایج بدست آمده از این پژوهش نشان می دهند که منابع متداول برای رشد ، از جمله سرمایه گذاری در سرمایه مادی و انسانی و نیز مخارج مصرفی خانوار می تواند منجر به افزایش رشد اقتصادی در کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسلامی گردند. کشورهای اسلامی نه تنها از طریق منابع متداول رشد (مانند سرمایه گذاری در سرمایه مادی و انسانی، مبادله، سرمایه گذاری مستقیم خارجی و ...) بلکه از طریق بهبود در صنعت گردشگری نیز می توانند اقتصاد خود را توسعه داده و به نرخ های بالاتری از رشد دست یابند.
در این مطالعه برای آزمون پایایی متغیرهای مدل ، از آزمون دیکی فولر تعمیم یافته و فیلیپس - پرون استفاده شده است و برای برآورد مدل اصلی تحقیق ابتدا از روش همجمعی جوهانسن- جوسلیوس استفاده شده سپس با استفاده از نتایج مدلهای بلند مدت و کوتاه مدت بدست آمده به مطالعه علیت گرنجری بین متغیر های اصلی مدل پرداخته شده است.
نتایج آزمون همجمعی جوهانسن-جوسلیوس نشان می دهد که یک رابطه همجمعی بلند مدت بین متغیرهای مذکور وجود دارد و ضریب متغیر درآمد حاصل از گردشگری عددی مثبت است.
همچنین آزمون های علیت نشان می دهند که یک رابطه ی علیت گرنجری بلند مدت از طرف درآمدهای حاصل از گردشگری به رشد تولید ناخالص داخلی بدون نفت وجود دارد. از این رو می توان استدلال کرد که توسعه صنعت گردشگری می تواند به عنوان محرک تولید ناخالص داخلی و نیز رشد اقتصادی کشور گردد.
1-2) مطالعات انجام شده در خارج از کشور
نتایج مطالعه آنان نشان می دهد که رشد صنعت گردشگری بر رشد اقتصادی کشورهای با در آمد پایین و متوسط نظیر کشورهای امریکای لاتین اثر مثبت دارد .
آنها از آزمون پدرونی جهت بررسی وجود یا عدم وجود رابطه هم جمعی میان متغیرها استفاده نموده و آزمون وجود همبستگی بین متغیرها را تایید میکند.
براساس نتایج ، یک رابطه همجمعی بین تولید ناخالص ملی و رشد گردشگری وجود دارد. همچنین تعیین میکند که رشد گردشگری اثر بیشتری بر روی تولید ناخالص ملی در کشورهای غیر عضو OECD در مقایسه با کشورهای عضو دارد .
این مطالعه نشان می دهد که رشد گردشگری اثر بزرگتری بر GDP در کشورهای غیر عضو نسبت به کشورهای عضو OECD دارد و هنگامی که متغیر مورد نظر برای گردشگری، دریافتی های حاصل از گردشگری باشد، بزرگترین اثرات را در کشورهای زیر صحرای آفریقا دارد. علاوه بر این، نرخ حقیقی ارز دارای اثرات قابل توجهی بر رشد اقتصادی کشورهای OECD است. در نهایت در بلند مدت، آزمون علیت پانل یک رابطه علیت یک طرفه از رشد گردشگری به رشد اقتصادی در کشورهای عضو OECD، یک رابطه دوطرفه در کشورهای غیر عضو و تنها یک رابطه ضعیف در آسیا را نشان می دهد.
علاوه بر این، نرخ حقیقی ارز اثرات معنی داری بر روی رشد اقتصادی دارد.
2) مبانی نظری الگو
منطقهگرایی در حوزه گردشگری یکی از شاخصهای کلیدی در اقتصاد جهانی به شمار میرود و می تواند سیطره خود را بر سیاست های اقتصاد ملی تحمیل کند ، زیرا امروزه انگیزه های اقتصادی و بویژه تجاری منطقهگرایی از قوت بیشتری نسبت به جنبه های دیگر برخوردار است. (Jenkins and Franks,1997 در منطقه گرایی حضور و مشارکت در نظام تجاری چند جانبه و حمایت از آزادسازی تجاری چند جانبه از اهمیت خاصی برخوردار است تا از این طریق میزان و تضمین مشارکت موثرتر در نظام اقتصاد جهانی را بالا ببرند و افزون بر این به جای نگرانی از وابستگی به اقتصاد جهانی ، میزان نگرانی از حذف و در حاشیه قرار گرفتن را به حد اقل برسانند.(Hall and Page , 2000 )
بسیاری از مطالعات اقتصادی مربوط به گردشگری به منظور تخمین تابع تقاضای گردشگری ، از متغیر"دریافتی های ارزی گردشگری " به عنوان نماینده ای مناسب برای تقاضا (متغیر وابسته ) استفاده کرده اند.(تقوی 1388 ). مناسب ترین متغیری که به عنوان متغیر وابسته در مدل های گردشگری تا کنون مورد استفاده قرار گرفته است ، در آمد ارزی حاصل از گردشگری برای کشور مقصد است. (Tse 1999 )
در برخی از مطالعات که دسترسی به آمارهای مربوط به در آمد ارزی حاصل از گردشگری برای کشور مقصد ، دشوار است از متغیر دیگری به جای آن استفاده شده است .به عنوان مثال ، طیبی در مطالعه ای (1387 ) تعداد گردشگران وارد شده به کشور i -ام در سالt –ام ، و در مطالعه دیگر (1386 ) تعداد گردشگران وارد شده به کشور ایران ، لی‌وچانگ(2008) دریافتی‌های سرانه گردشگری کشور i -ام در سالt –ام ، لی‌وشین(2008) تعداد گردشگران وارد شده به تایوان و دریتساکیس (2004) در آمد های حاصل از گردشگری بین المللی را به عنوان متغیر جایگزین معرفی نموده اند.
رابطه میان رشد اقتصادی و گردشگری در کشورهای حوزه منا
به نظر اوه (Oh 2005) صنعت گردشگری میتواند تاثیر مهمی بر افزایش اشتغال ، درآمدهای مرتبط با مکان های اقامتی و نیز درآمدهای دولتی کشورها داشته باشد.از این رو گردشگری به دو صورت مستقیم و غیرمستقیم میتواند بر رشد اقتصادی اثرگذار باشد.
صنعت گردشگری زیر مجموعه صنایع خدماتی می‌باشد و از آنجا که خدمات یکی از مواردی است که تولید و یا ارزش افزوده آن در محاسبه تولید ناخالص داخلی یک کشور لحاظ می‌گردد ، در نتیجه درآمد حاصل از صنعتگردشگری در تولید ناخالص داخلی محسوب میشود و به صورت مستقیم بر رشد اقتصادی اثر گذار است. [19]صنعت گردشگری به صورت غیر مستقیم نیز بر رشد اقتصادی اثرگذار است. به صورتی که اگر گردشگری به دلیل تعامل زیادی که با دیگر فعالیتهای اقتصادی دارد، سایر فعالیتهای اقتصادی که به صنعت گردشگری کالا و یا خدمات ارائه می‌دهند و یا محصول آن را مصرف می‌کنند، همراه با رشد صنعت گردشگری رشد خواهند کرد. یعنی اینکه صنعت گردشگری میتواند به عنوان موتوری برای رشد اقتصادی عمل نماید که سایر فعالیت‌ها را همراه خود روبه جلو حرکت دهد.
نمودار (3-1) رابطه بین گردشگری و سایر فعالیت های اقتصادی
|
توسعه حمل ونقل و راه‌ها |
|
توسعه ICT و پول الکترونیک |
|
توسعه اماکن اقامتی، رستوران‌ها، هتل ها |
|
توسعه بهداشت عمومی |
|
توسعه تسهیلات تفریحی و امور رفاهی |
|
توسعه تسهیلات وزیر‌بناهای گردشگری |
|
رشد اقتصادی |
|
گردشگری |
|
رونق فعالیتهای مختلف اقتصادی |
|
صنایع دستی و هزینه‌های بومی |
|
فعالیتهای مربوط به خدمات پذیرایی و رستوران و فروشگاه |
|
فعالیت مربوطه به خدمات اقامتی هتل ها و ... |
|
فعالیت مربوط به امور تفریحی و رفاهی |
|
فعالیت مربوط به بازدید و اماکن تاریخی |
|
آژانس‌های مسافرتی |
ماخذ:
WTO. (2012). Yearbook of tourism statistics. Madrid: World Tourism Organization.p88.
نمودار( 3-2) عوامل تاثیر گذار بر رشد گردشگری
|
مقدار و شدت مخارج گردشگری در کشور |
|
سطح توسعه کشور میزبان |
|
مشارکت دولت در تدارک زیر ساخت‌های گردشگری و ایجاد انگیزه ها |
|
اندازه اقتصاد ملی در کشور میزبان |
|
درصد مالکیت خارجی در صنایع مرتبط |
|
میزان چرخش مجدد مخارج گردشگران در کشور میزبان |
|
درجه فصلی بودن گردشگری |
|
میزان اشتغال خارجیان در صنعت گردشگری |
|
ماهیت امکانات گردشگری در کشور میزبان و جذابت‌های آن |
|
چگونگی تاثیر گذاری گردشگری بر رشد اقتصادی کشورهای حوزه منا |
ماخذ:
100:WTO. (2012). Yearbook of tourism statistics. Madrid: World Tourism Organization.p
در نمودار شماره (3-2) عوامل تأثیر‌گذاربر رشد صنعتگردشگری و در نتیجه رشد اقتصادی کشور میزبان نشان داده شده که به عوامل گوناگونی بستگی دارد از جمله:
- افزایش اشتغال خارجیان در صنعت گردشگری کشور میزبان، به خروج درآمدهای عمده آنها از کشور به سوی موطن خود منجر میشود. از این‌رو وجوه‌کمتری در اقتصاد کشور میزبان جریان می‌یابد و از اثرگذاری گردشگری بر رشد اقتصاد کاسته میشود.
- اگر منابعی که صرف ارائه خدمات ومحصولات صنعتگردشگری در کشور میزبان شدهاند، متعلق به این کشور نباشند یا به عبارت دیگر این کشور بر تولید و عرضه محصولات و گردشگری خود متکی نباشد، آنگاه بخش قابل توجهی از وجوهی که گردشگران در آن کشور هزینه می کنند، باید برای تأمین این منابع مجدداً از این کشور خارج شود. از این رو هرچه درجه خود اتکایی صنعت گردشگری کشور میزبان بالاتر باشد، درجه تأثیرگذاری فعالیتهای مرتبط با این صنعت در اقتصاد ملی و منطقه‌ای بیشتر خواهد بود. [20]
همچنین اینکه گردشگران در کشور میزبان چقدر و چگونه پول خرج می‌کنند نیز بر درجه تأثیرگذاری صنعت گردشگری در رشد اقتصادی آن کشور موثر است. نکته مهم در اینجا تأکید بر دو ویژگی مهم کشور میزبان از نظر هزینه‌های گردشگران است. نخست اینکه هرچه مجموع مبالغی که گردشگران در یک کشور میزبان هزینه می‌کنند بیشتر باشد، صنعت گردشگری تأثیرات قابل توجه‌تری بر اقتصاد این کشور بر جای می‌گذارد. ویژگی دوم آن است که هر گردشگر تا چه اندازه پول در کشور میزبان هزینه میکند. در واقع موضوع شدت هزینه‌های گردشگران به توانایی کشور میزبان در واداشتن گردشگران به پول خرج کردن وابسته است. به عبارت دیگر، موضوع هزینه کردن از سوی گردشگران به حدود امکانات و تنوع جذابیت‌ها مرتبط می‌گردد. اما این امر موجب گسترش حجم فعالیتهای اقتصادی مرتبط با صنعت گردشگری در کشور میزبان میشود و در واقع بر درجه تأثیرگذاری این صنعت در رشد اقتصادی کشور میزبان تأثیری مستقیم برجای می‌گذارد.
از سوی دیگر، رشد صنعتگردشگری با هدف تبدیل آن به بخش اصلی اقتصاد ، با مشکلات و تردید‌هایی روبرو است . اهم این موارد را میتوان چنین خلاصه کرد :
- صنعت گردشگری، صنعتی فصلی به حساب می‌آید و اشتغال فصلی، نقش مهمی در مجموع اشتغال در این صنعت دارد. برای اینکه گردشگری بتواند تأثیر بیشتری بررشد اقتصادی کشور میزبان بگذارد، باید از درجه فصلی بودن گردشگری کشور میزبان کاسته شود.
- موضوع وابستگی اقتصادی به یک صنعت یا بخش اقتصادی، از مشکلات عمومی کشورهای در حال توسعه به حساب می‌آید. چنانچه نمونه‌های معروف آن همچون وابستگی اعضاء اوپک به صادرات نفت، کوبا به شکر، اکوادور به موز، شیلی به مس و نظایر آن همواره از عوامل تهدید کننده این اقتصادها و نقطه ضربه‌پذیر آنها به حساب می‌آید. وابستگی کامل اقتصاد یک کشور به گردشگری نیز از این موضوع مبرا نیست. چنانچه نمونه‌‌هایی از قبیل قبرس و مالدیو را میتوان یافت که گردشگری بخش اصلی اقتصاد آنهاست وضربات وارده به این بخش میتواند کل اقتصاد را تحت تأثیر قرار دهد. [21]
از طرفی دیگر رشد اقتصادی نیز بر توسعه گردشگری مؤثر است. رشد اقتصادی با توسعه تسهیلات و زیربناهای گردشگری از جمله توسعه حمل و نقل و راه‌ها ، توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات ، گسترش پول الکترونیک ، توسعه اماکن اقامتی رستوران‌ها و هتل‌ها و توسعه بهداشت عمومی و همچنین توسعه تسهیلات تفریحی و امور رفاهی ، سبب رشد صنعتگردشگری میشود .
- هر اندازه اقتصاد ملی کشور میزبان گردشگری بزرگتر باشد و سهم این صنعت در مجموع فعالیتهای اقتصادی کشور به تعبیر دقیقتر اقتصادی ، سهم ارزش افزوده صنعتگردشگری در تولید ناخالص ملی قابل توجه باشد که به طور متعارف این امر دراقتصادهای کوچک‌تر خود را نشان میدهد ، آنگاه درجه تأثیرگذاری تحولات در صنعت گردشگری بر رشد اقتصاد ملی بیشتر خواهد بود.
- سفرهای تجاری ، یکی از مولفه های مهم مسافرت های بین المللی است . (شان و ویلسون 2000 )
- تجارت اغلب باعث تداوم مسافرت به کشور مورد نظر می گردد . (شان و ویلسون 2000 )
- جامعه توسعه یافته‌تر، دارای زیرساخت های مناسب‌تری است. در چنین جامعه‌ای صنعت گردشگری با دیگر صنایع از تعامل بیشتر و منطقی‌تری برخوردار است. از این رو درجه توسعه یافتگی کشور میزبان با میزان تأثیرگذاری صنعت گردشگری بر رشد اقتصادی آن رابطه مستقیم دارد. [22]
- ریشه‌های تقاضا برای بازدید از یک کشور در خارج از آن کشور شکل می‌گیرد، یعنی اقتصاد کشور میزبان و درجه توفیق فعالیتهای گردشگری در آن، تاحدود زیادی تابع روند فعالیتهای اقتصادی در کشورهای مبدأ گردشگران است و کشور میزبان کنترل چندانی برآن نخواهد داشت.
3-1) معرفی الگو
در این مطالعه ، جهت بررسی رابطه علیت میان رشد اقتصادی و توسعه گردشگری در کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا از رابطه علیت گرنجر به صورت زیر استفاده می شود.
رابطه (3-1)
رابطه (3-2)
که در آن :
لگاریتم رشد تولید ناخالص داخلی کشورiام در زمان tام.
لگاریتم تعداد گردشگرانی که به کشور i ام در زمان t ام وارد می شوند.
پارامتر هایی هستند که باید براورد شوند.
: ضریب گردشگری( متغیر وابسته تاخیری) .
: ضریب رشد اقتصادی (متغیر مستقل تاخیری).
: ضریب نرخ ارز حقیقی به عنوان متغیر کنترل.
: ضریب گردشگری( متغیر مستقل تاخیری).
𝜆: ضریب رشد اقتصادی( متغیر وابسته تاخیری).
: ضریب نرخ ارز حقیقی به عنوان متغیر کنترل.
و جز اخلال دو معادله مدل می باشند.
: لگاریتم نرخ حقیقی ارز بوده که به عنوان متغیر کنترل وارد مدل می شود. برای محاسبه نرخ حقیقی ارز به صورت زیر عمل می شود.
که در آن نرخ ارز اسمی کشور iام است و به صورت واحد های پول داخلی در مقابل یک واحد دلار تعریف می گردد .
pf شاخص قیمت کالاها در خارج (آمریکا)
و شاخص قیمت داخلی کشور i ام است.
هیسائو در مقاله معروف خود [23]نشان داد که لازم است برای رهایی از خطاهای علیت کاذب در آزمون علیت گرنجر ، با اضافه کردن متغیر کنترل ، علیت مورد آزمون قرار گیرد و سپس اگر ضریب در رابطه (3-1) و در رابطه (3-2)معنی دار گردد و یا طبق آزمون والد ،ضرایب و مخالف صفر شود در این صورت رابطه علیت دو طرفه برقرار است.
3-2) منابع آماری :
آمار و اطلاعات مربوط به تولید ناخالص داخلی و ورود گردشگران به کشورهای منا در بازه زمانی 1999تا 2009 به طور مستقیم از بانک اطلاعاتی بانک جهانی[24] جمع آ وری شده و تنها برای تولید ناخالص داخلی از آن نرخ رشد گرفته ایم و از تمامی متغیرها لگاریتم گرفته و سپس استفاده شده است . و چون داده ها سری زمانی – مقطع عرضی هستند ، از ساختارpool و یا panel برخوردار هستند.
4- آزمون های و نتایج آن
در این پژوهش آزمون هایی برای سنجش رابطه علیت میان رشد اقتصادی و توسعه گردشگری برگزار شده و نتایج آن به صورت زیر ارائه می شود:
4-1) آزمون ساکن پذیری
برای تخمین مدل
در ابتدا جهت حصول اطمینان از رگرسیون غیر کاذب و در پی آن نتایج نامطمئن، لازم است که چگونگی ساکن‌پذیری متغیرها را مورد آزمون قرار دهیم. روش های متفاوتی برای آزمون ساکن پذیری وجود دارد که در اینجا از آزمون ایم پسران شین[25] استفاده شده که در آن وقفه‌های بهینه توسط معیار شوارتز[26] تعیین شده است .
فرضیه صفر این آزمون مبنی بر ریشه واحد[27] و فرضیه مقابل عدم وجود ریشه واحد است.
با توجه به جدول (4-1) ملاحظه می‌گردد که فرض صفر ، مبنی بر وجود ریشه واحد برای متغیر مورد نظر ، رد می شود ، بنابراین تمامی متغیرهای مدل در سطح ، ساکن می باشند.
جدول(4-1) آزمون ساکن پذیری در سطح
|
متغیر |
سطح |
||
|
آماره محاسباتی |
prob |
نتیجه |
|
|
LRGDP |
9/2- |
004/0 |
ساکن |
|
LTUR |
48/3- |
001/0 |
ساکن |
|
LRER |
9/4- |
000/0 |
ساکن |
|
آماره جدول در سطح 5%=68/2- |
|||
منبع: یافته‌های تحقیق
4-2) نتایج آزمون F-لیمر[28]
قبل از هر جیز باید نوع داده ها از جهت panel و یا پ pool بودن مشخص گردد.
رگرسیون تخمینی برای داده poolدارای یک عرض از مبدا است اما در روش panel به ازای هر مقطع که در اینجا کشورهای منا است می تواند یک عرض از مبدا بدهد.
برای این منظور از آزمون لیمر استفاده خواهد شد که دارای آماره F است. در این جا دو حالت وجود دارد یا داده های ما از نوع pool می باشند که رگرسیون آن به شکل زیر است ، یعنی عرض از مبدا برای تمام سالها یکسان است .
و یا panel بوده و رگرسیون به شکل زیر در می آید.
در روش پانل دیتا برای اینکه تعیین کنیم که تخمین مدل از روش دادههای Pool یا دادههای Panel صورت بگیرد ، از آزمون F- لیمراستفاده شده است . فرضیه های این آزمون به شکل زیر است.
این آزمون در قالب آماره‌ی F محاسبه میشود. رد فرضیه صفر نشان میدهد که فرضیه صفر مبنی بر اینکه دادهها بهصورت Pool هستند به نفع فرضیه مقابل یعنی وجود قابلیت در روش دادههای Panel رد میشود. بنابراین برای تخمین داده های کشورهای منا ،از روش Panel استفاده می شود.
|
جدول (4-2) نتایج آزمون F لیمر در سطح 5 درصد |
||
|
F لیمر محاسباتی |
F جدول |
نتیجه |
|
43 |
12 |
فرضیه مبنی بر Pool بودن دادهها رد میشود. |
|
منبع: یافته‌های تحقیق |
||
4-3) نتایج آزمون هاسمن[29]
در روش اثرات ثابت عرض از مبدا ها، پارامترهای نامعلوم ولی ثابت هستند در حالی که در مدل اثرات تصادفی عرض از مبدا ثابت نبوده و تصادفی است و همچنین مستقل از متغیرهای مستقل است. یعنی عرض از مبدا در اثرات تصادفی مقدارش مستقل از متغیر مستقل تعیین می شود .
به کمک آزمون هاسمن مشخص شود ، کدامیک از روش های اثرات ثابت و یا اثرات تصادفی برای برآورد مدل مناسب تر است.[30]
در آزمون هاسمن فرضیه صفر این است که هیچ همبستگی میان اثرات تصادفی و متغیرهای توضیحی وجود ندارد و باید از روش اثرات تصادفی استفاده کنیم و فرضیه مخالف نشان دهنده همبستگی میان اثرات تصادفی و متغیرهای توضیحی و در صورت پذیرش باید از روش اثرات ثابت استفاده شود.[31]
نتایج این آزمون و میزان احتمال پذیرفته شدن فرض صفر در جدول (4-3) آورده شده است. میزان آماره بدست آمده برابر 23/19 می‌باشد. با مقایسه این آماره با آماره بدست آمده از جدول مقادیر بحرانی(13/16) میتوان نتیجه گرفت که روش مناسب جهت برآورد الگو، برای کشورها منا روش اثرات ثابت می‌باشد زیرا که نمی‌توان فرض صفر را رد نمود. لذا براساس نتایج بدست آمده جهت برآورد الگو از روش اثرات ثابت استفاده می‌کنیم .
جدول (4-3)نتایج آزمون‌هاسمن
|
نوع آماره محاسباتی |
میزان آماره محاسباتی |
prob |
نتیجه |
|
23/19 |
000/0 |
فرضیه مبنی براستفاده از روش اثرات تصادفی رد میشود. |
منبع: یافته‌های تحقیق
4-4) تعیین وقفه بهینه جهت انجام آزمون علیت
برای انجام آزمون علیت گرنجر در ابتدا لازم است وقفه بهینه مدل تعیین شود بدین منظور مدل را به روش اثرات ثابت یکبار با وقفه یک بار دیگر دو، و در آخر سه تخمین زده ، شوارتز بیزین آنها را یاد داشت و از بین آنها، شوارتزبیزین هر کدام کمتر شد آن را به عنوان وقفه بهینه انتخاب می نماییم.
جدول (4-4) نتیجه تعیین وقفه بهینه
|
وقفه |
آماره آکائیک |
آماره شوارتز بیزین |
|
0 |
5/447- |
3/451- |
|
1 |
7/365- |
1/388- |
|
2 |
6/377- |
8/418- |
|
3 |
383- |
9/442- |
منبع: یافته‌های تحقیق
همانطور که مشاهده می شود حداقل آماره بر اساس آماره شوارتز بیزین و آماره آکائیک ، مربوط به وقفه یک است.
4-5)نتیجه آزمون علیت گرنجری
برای انجام علیت گرنجر رابطه زیر تخمین زده شده و به دنبال آن ، آزمون فرض زیر انجام می گیرد.
رابطه (3-1)
بعد از تخمین رابطه فوق به کمک آزمون والد آزمون فرض زیر انجام می گیرد.
رابطه (3-2)
بعد از تخمین رابطه فوق به کمک آزمون والد آزمون فرض زیر انجام می گیرد.
جدول(4-5) نتایج آزمون والد
|
آزمون والد () |
prob |
نتیجه گیری |
|
7658/12 |
000/0 |
LGDP LTUR علیت از سمت رشد اقتصادی کشورهای منا روی گردشگری کشورهای منا وجود دارد. |
|
48/6 |
000/0 |
LTUR LGDP علیت از سمت گردشگری کشورهای منا روی رشد اقتصادی کشورهای منا وجود دارد. |
منبع: یافته‌های تحقیق
بر اساس آزمون علیت، می توان به نتایج زیر اشاره کرد. میان گردشگری و رشد اقتصادی در کشورهای منا، رابطه علیت دو طرفه وجود دارد. بنابراین فرضیه اول تحقیق تایید می شود.
4-6)نتایج برآورد الگوبه کمک روش اثرات ثابت
از آنجایی که بین گردشگری و رشد اقتصادی در کشورهای منا، رابطه علیت دو طرفه وجود دارد. براساس آزمون هاسمن روش اثرات ثابت شیوه مناسب برآورد الگو است، از این شیوه استفاده شده و رابطه زیر بین متغیرها تخمین زده می شود.
این رابطه نشان دهنده اثر رشد اقتصادی بر توریسم است.
این رابطه نشان دهنده اثر توریسم بر رشد اقتصادی است.
نتایج بدست آمده از برنامه7 Eviews در جدول (4-6) آورده شده است . بر اساس نتایج در ارتباط با آماره بیانگر این مطلب است که تمامی ضریب گردشگری در سطح پنج درصد معنی دار است.
جدول (4-6) نتایج برآورد الگو به روش اثرات ثابت (متغیر وابسته رشد تولید ناخالص داخلی )
|
Prob
|
آماره t |
ضرایب |
متغیر مستقل
|
|
0000/0 |
8/7 |
8/4 |
α1 |
|
0418/0 |
04/2 |
14/0 |
LTUR |
|
0345/0 |
67/3 |
23/0 |
LRER |
|
854290/0 |
|||
|
74226/82 |
آماره F |
||
|
000000/0 |
Prob(F-statistic) |
||
|
028/2 |
D.W |
||
منبع: یافته‌های تحقیق
بنابر این می توان گفت توسعه گردشگری در کشورهای منا بر رشد اقتصادی این کشورها اثر مثبت دارد بنابراین فرضیه دوم تحقیق تایید می شود.
در ادامه در جدول (4-7) نتایج تخمین اثر رشد اقتصادی بر گردشگری آورده شده است.
جدول (4-7) نتایج برآورد الگو به روش اثرات ثابت (متغیر وابسته گردشگری)
|
Prob
|
آماره t |
ضرایب |
متغیر مستقل
|
|
0000/0 |
45/4 |
9/2 |
Β1 |
|
0418/0 |
04/2 |
21/0 |
LGDP |
|
000/0 |
43/4 |
54/0 |
LRER |
|
73/0 |
|||
|
73/45 |
آماره F |
||
|
000000/0 |
Prob(F-statistic) |
||
|
½ |
D.W |
||
منبع: یافته‌های تحقیق
آماره t موجود در جدول (4-7) ، بزرگتر از2 بوده و نشان دهنده معنی داری ضرایب است.
نتایج نشان میدهد که اگر رشد اقتصادی کشورهای منا یک درصد افزایش یابد در این صورت گردشگری کشورهای منا 21/0 درصد افزایش می یابد.
ضریب نرخ حقیقی ارز کشورهای منا در سطح پنج درصد معنی دار است . نتایج نشان میدهد که اگر نرخ حقیقی ارز کشورهای منا یک درصد افزایش یابد در این صورت گردشگری کشورهای منا 54/0 درصد افزایش می یابد.
آماره F بدست آمده به میزان 45 می‌باشد که این مطلب بیانگر معنی‌داری مدل به طور کلی است.
همچنین ضریب تشخیص مدل نشان می دهد که 73 درصد از تغییرات متغیر وابسته توسط متغیر مستقل توضیح داده شده است.
دوربین واتسن که نشان دهنده وجود و یا عدم وجود مشکل خود همبستگی است برابر با 2 شده است و مشکل خود همبستگی هم بین متغیرهای مدل وجود ندارد.
بنابر این می توان گفت رشد اقتصادی کشورهای حوره منا و نرخ حقیقی ارز بر توسعه گردشگری کشورهای منا اثر مثبت دارد.
4-7) خلاصه نتایج
بر اساس آزمون علیت، میان گردشگری و رشد اقتصادی در کشورهای منا ، رابطه علیت دو طرفه وجود دارد. بنابراین فرضیه اول تحقیق تایید می شود.
بر اساس روش اثرات ثابت توسعه گردشگری بر رشد اقتصادی کشورهای منا اثر مستقیم دارد . یعنی با افزایش گردشگری ، درآمد ارزی کشورهای منا افزایش یافته است . و از طرف دیگر رشد اقتصادی بر توسعه گردشگری کشورهای منا اثر مثبت دارد. بنابراین فرضیه دوم تحقیق تایید می شود.
5-1) خلاصه ، نتیجه‌گیری و پیشنهادات
همزمان با پیشرفت بشریت در حوزه ارتباطات، گردشگری به عنوان یک صنعت بین المللی که از جنبه های متفاوتی می توان به آن نگاه کرد، وارد معادلات بشری گردید. به گونه ای که امروزه تکیه بسیاری از اقتصادها برای دستیابی به رشد اقتصادی بر صنعت گردشگری گذاشته شده است. از طرف دیگر، رشد اقتصادی بر رشد این صنعت نیز تأثیر گذار است. به عبارت دیگر تأثیر گذاری دو عامل رشد اقتصادی و رشد گردشگری بر یکدیگر، تأثیری دوجانبه به نظر می رسد. موضوع و هدف این پژوهش، تلاش در جهت اثبات این موضوع و میزان اثرگذاری و اثر پذیری این دو پدیده بر یکدیگر است.
این مقاله به بررسی رابطه علی بین گردشگری و رشد اقتصادی در کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا (محدوده جغرافیایی MENA ) می‌پردازد.
فرضیات اساسی این پژوهش عبارتند از :
1 ) میان رشداقتصادی ورشد گردشگری در منطقه منا رابطه علیت دو طرفه برقرار است .
2) رشد اقتصادی بر توسعه گردشگری اثر مثبت دارد و بالعکس.
برای انجام این تحقیق از متغیرهایی نظیر رشد اقتصادی ، توسعه گردشگری ، نرخ حقیقی ارز استفاده شده است
در روش پانل دیتا برای اینکه تعیین کنیم که تخمین مدل از روش دادههای Pool و یا دادههای Panel صورت بگیرد، از آزمون لیمر استفاده کرده و این نتیجه به دست آمد که که دادهها بهصورت Panel هستند. بنابراین برای تخمین داده ها از روش Panel استفاده می شود، در ادامه از آزمون هاسمن استفاده شده تا بتوان از بین روش تصادفی و روش اثرات ثابت شیوه مناسب تخمین را بدست آورد که این نتیجه به دست آمد که روش مناسب جهت برآورد الگو روش اثرات ثابت می‌باشد.
نتایج آزمون علیت گرنجر نشان داد که میان گردشگری و رشد اقتصادی در کشورهای منا ، رابطه علیت دو طرفه وجود دارد. بنابراین فرضیه اول تحقیق تایید می شود.
بعد از تخمین رابطه به کمک روش اثرات ثابت ، زمانی که متغیر وابسته تولید ناخالص داخلی باشد، نتایج زیر به دست آمد :
اگر متغیر وابسته گردشگری باشد نتایج اثرات ثابت نشان می دهد :
با توجه به نتایج این تحقیق ، پیشنهاد های زیر در جهت توسعه گردشگری و به دنبال آن رشد اقتصادی کشورهای منطقه منا ارائه می شود..
[1]. WTO. (2012). Yearbook of tourism statistics. Madrid: World Tourism Organization.p47.
[2]. WTO (2012 Yearbook of tourism statistics. Madrid: World Tourism Organization.p 48.
[3]. MENA: Middle East and North Africa.
[4] . مطالب از سایت بانک جهانی گرفته شده است.
[5]. کشورهای عرب منطقه خلیج فارس که شامل کشور های عربستان، امارات متحده عربی، بحرین، کویت، عمان و قطر هستند.
4. مطالب از سایت بانک جهانی گرفته شده است.
[8]. ابوالقاسم خوارزمی (1384)" بررسی رابطه علّیت بین گردشگری و تجارت در ایران (80-1338)" پژوهشنامه بازرگانی شماره 37صص91-108 .
[9]. سیدکمیل طیبی, روح اله بابکی و امیر جباری(1386)" بررسی رابطه توسعه گردشگری و رشد اقتصادی در ایران 1383-1338" پژوهشنامه علوم انسانی و اجتماعی شماره 26 صص83-110.
[10]. علیرضا پورفرج , یوسف عیسی زاده روشن و کبری چراغی (1387)" فناوری اطلاعات و ارتباطات، صنعت گردشگری، رشد اقتصادی"فصلنامه اقتصاد و تجارت نوین، تابستان 1387 ، شماره 13صص 46-66.
[11]. سید کمیل طیبی،و امیر جباری و روح‌الله بابکی،(1387) «بررسی رابطه علّی گردشگری و رشد اقتصادی» (مطالعه موردی ایران، کشورهای عضو OECD به علاوه کشورهای )، مجله دانش و توسعه (علمی، پژوهشی) سال پانزدهم شماره 24 صص 63-84..
[12]. کاظم یاوری ، مهدیه رضاقلی زاده ، مجید آقایی و سید محمدحسن مصطفوی(1389) "تأثیر مخارج توریسم بر رشد اقتصادی کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسلامی (OIC)" مجله تحقیقات اقتصادی شماره: 2.
[13] . رضا رنج پور ، زهرا کریمی تکانلو و میر حجت نجفی نسب(1390) "بررسی فرضیه "توریسم منجر به رشد"در ایران طی دوره 1347-88 " فصلنامه تحقیقات اقتصادی راه اندیشه، پاییز 1390 صص 134 – 115.
[14]. Juan Luis Eugenio-Martín, Noelia Martín Morales and Riccardo Scarpa(2004) Tourism and Economic Growth in Latin American Countries: A Panel Data Approach , Natural Resources.
[15] . Dritsakis, N.(2004) Tourism as a long-run economic growth factor: An empirical investigation for Greece using causality analysis , Tourism Economics, 10(3), p.305–316.
[16]. Hyun Jeong Kim, Ming-Hsiang Chen, SooCheong Shawn Jang(2006) Tourism expansion and economic development: The case of Taiwan , Tourism Management, No.27, p.925–933.
[17]. X. M Tang (2006). “Causality between tourism and economic growth in the United States”. Journal of Information Management, 23(6), 451-467.
1. Lee and Chine) 2008 ( " Tourism development in economic growth, evidence from Taiwan" ournal of policy Modeling, 25, 477-503.
[18]. Chien-Chiang Lee،Chun-Ping Chang (2008) “Tourism development and economic growth: A closer look at panels”Tourism Management 29 PP 180–192.
[19]. WTO. (2012). Yearbook of tourism statistics. Madrid: World Tourism Organization.p88.
[20]. عبدالرضا رکن الدین افتخاری(1378) توسعه و توریسم ، مرکز نشر بازرگانی ص30.
[21]. عبدالرضا رکن الدین افتخاری(1378) توسعه و توریسم ، مرکز نشر بازرگانی ص21.
[22] . WTO. (2012). Yearbook of tourism statistics. Madrid: World Tourism Organization.p100.
[23]. Hsiao C. (1982) , Autoregressive Modeling and Causal Ordering of Economic Variables, Journal of Economic Dynamics and Control, Volume4, pp. 243-259.
[24] - به آدرس. http://databank.worldbank.org/ddp/home.do.
1.Im,Pesaran and Shin (2003).
آزمون بر اساس میانگین آزمون دیکی فولر تعمیم یافته بین نمونه‌های مقطعی شکل گرفته است. که در آن رابطه زیر تخمین زده می شود.
[26].SHovartez (1997).
[27]. Unit root test.
[28] .F Limer.
[29] .آزمون هاسمن یا همان Durbin – Wu- Hansman است.
[30]. برای مطالعه بیشتر به کتاب گجراتی جلد دوم مراجعه شود.
[31]. Baltagi, Badi; H. (2005) : “ Econometric Analysis of Panel Data”; PP. 12.
|
|
)